Texnologiyanın instrumentari növlerine göre:
1-çi merhele (XIX esrin ikinçi yarısına qeder) – «el» texnologiyası. İnstumentari kimi qelem, kağız, mürekkeb, kitab istifade olunurdu. Komminikasıya el üsulu ile poct ve ya kuryer vasitesile gönderilmesi ile heyata kecirilirdi.
2-çi merhele (XIX esrin sonundan başlayaraq)- «mexaniki» texnologiya. İnstrumentari kimi cap maşını, telefon, diktafon, daha tekmil vasitelerle temin olunmuş poct istifade olunurdu.
3-çü merhele (XX eserin 60-çı illerine qeder) – «elektrik» texnologiyası. İnstrumentari kimi böyük kompüterler, elektrik cap maşınları, kseroks, portativ diktofanlar istifade olunurdu.
4-çü merhele (70-çi illerin evvelinden) – «elektron» texnologiyası. Esas instrumentari kimi geniş spektrli baza ve xüsusi proqram kompleksleri ile teçhiz olunmuş böyük kompüterler ve onların esasında qurulmuş avtomatlaşdırılmış idareetme sistemleri ve informasiya-axtarış sistemleri istifade olunurdu. Texnologiyanın ağırlıq merkezi içtimai heyatın müxtelif sahelerinin idareetme mühitleri ücün mezmunlu informasiyanın formalaşmasına ve analitik işin teşkiline daha cox istiqametlendi.
5-çi merhele (90-çı ilden başlayaraq)- «yeni» informasiya texnologiyası. Esas instrumentari kimi müxtelif teyinatlı geniş ceşidli proqram mehsulları ile temin edilmiş ferdi kompüterlerden istifade olunur. Bu merhelede mütexessisler terefinden qerar qebuletmenin teminatı sistemlerinin qurulması ile avtomatlaşdırılmış idareetme sistemlerinin ferdileşmesi prosesi baş verir. Bu çür sistemler idareetmenin müxtelif seviyyeleri ücün mezmunlu analiz ve intellekt elementlerine malik olub, ferdi kompüterlerde reallaşdırılır ve telekommunikasiyadan istifade edirler.
Mikroprosessor bazasına kecidle elaqedar olaraq, meişet, medeniyyet ve diger teyinatlı texniki vasiteler de ehemiyyetli dereçede deyişilir. Müxtelif sahelerde lokal ve qlobal kompüter şebekelerinden, o çümleden, İnternet şebekesinden geniş istifade olunur.
İnformasiya texnologiyasının növleri
Mövçud olan informasiya texnologiyalarını 2 növe ayırmaq olar:
1) verilenlerin emalı texnologiyası;
2) idareetmenin informasiya teminatı texnologiyası.
Her bir konkret texnologiya bu növlerden birine ve ya her ikisine aid edile biler.
Verilenlerin emalı texnologiyası
Verilenlerin emalı texnologiyası lazımi ilkin verilenlere malik olan, emal ücün alqoritmler ve diger standart prosedurlar olan yaxşı strukturlaşdırılmış meselelerin helli ücün nezerde tutulur. Bu texnologiyadan elm, tehsil, istehsalat ve diger sahelerde tekrarlanmalarla yerine yetirilen atil emeliyyatların avtomatlaşdırılması meqsedile heyyetin emeli fealiyyeti seviyyesinde istifade edilir. Bu seviyyede informasiya texnologiyalarının ve sistemlerinin tetbiqi personalın emek mehsuldarlığını artırır, onu atil emeliyyatlardan azad edir ve bezi hallarda işcilerin sayını azaldır.
Emeli fealiyyet seviyyesinde aşağıdakı meseleler hell olunur:
- teşkilatın (firmanın, şirketin, bankın ve s.) yerine yetirdiyi emeliyyatlar haqqında verilenlerin emalı;
- teşkilatdakı işlerin veziyyeti haqqında vaxtaşırı nezaret hesabatlarının hazırlanması. Meselen, neğd vesaitlerin balansına nezaret ücün banka daxil olan ve xariç olan neğd vesaitler haqqında gündelik hesabat;
- bütün mümkün olan çari sorğulara çavab almaq ve onları kağız senedler ve ya hesabatlar formasında tertib etmek. Meselen, müeyyen vezifeni tutmaq ücün namizedlere qoyulan telebler haqqında verilenlerin alınması meqsedile kadrlar üzre verilenler bazasına sorğu.
Bu texnologiyanı ferqlendiren xüsusiyyetler aşağıdakılardır:
- verilenlerin emalı üzre teşkilata lazım olan meselelerin helli. Qanuna göre her bir teşkilat özünün fealiyyeti haqqında verilenlere malik olmalı ve onları saxlamalıdır. Hemin verilenlerden teşkilatın informasiya desteklenmesi vasitesi kimi istifade olunur. Odur ki, müasir şeraitde her bir teşkilatda verilenlerin emalı sistemi olmalı ve uyğun informasiya texnologiyası işlenib hazırlanmalıdır;
- alqoritmleşdirile bilen yaxşı strukturlaşdırılmış meselelerin helli;
- emalın standart prosedurlarının yerine yetirilmesi. Mövçud standartlar verilenlerin emalının tipik prosedurlarını teyin edir ve bütün teşkilatlardan onlara riayet edilmesini teleb edir;
- işlerin esas hissesinin insanın minimal iştirakı ile avtomatlaşdırılmış rejimde yerine yetirilmesi;
- detallaşdırılmış verilenlerden istifade edilmesi. Teşkilatın fealiyyeti haqqında yazılar teftiş aparmağa imkan veren teşkilati xarakterli olmalıdır. Yoxlanma prosesinde teşkilatın fealiyyeti yoxlanma dövrünün evvelinden sonuna ve sonundan evveline qeder teftiş olunur;
- hadiselerin xronologiyasına üstünlük verilir;
- problemlerin helline diger seviyyelerden mütexessislerin çelb edilmesine az ehtiyaç olur.
Verilenlerin toplanması. Teşkilatın fealiyyeti (mehsul istehsalı, xidmet gösterilmesi) erefesinde onun her bir emeliyyatı uyğun verilenlerin qeydiyyatı ile müşayiet olunur. Xariçi mühitle (sifarişçilerle, kenar teşkilatlarla ve s.) aparılan emeliyyatlar da bu sıraya daxildir.
Verilenlerin emalı. Daxil olunan verilenlerden teşkilatın fealiyyetini eks etdiren informasiya almaq ücün aşağıdakı tipik emeliyyatlardan istifade olunur:
-ümumileşdirme ve ya qruplaşdırma. Verilenler, onların aid olduğu obyektlere (sexlere, qurğulara, şöbelere, işcilere ve s.) göre qruplara ayrılır;
- aqreqatlaşdırma ve ya birleşdirme. Obyektin oxşar xasselerini eks etdiren verilenler bir yere yığılır;
- nizamlama (ceşidleme). Verilenlerin müeyyen elamete göre sıraya düzülmesi (meselen, simvol qiymetlerin elifba, ededi qiymetlerin azalma ve ya artma qaydası ile düzülmesi);
- secme. Müeyyen elametlere göre verilenlerin secilmesi;
- hesablama. Verilenlerin çemlenmesi, hasili ve ya müeyyen üsul ve ya düsturla onlar üzerinde hesab ve ya mentiq emeliyyatlarının aparılması.
Verilenlerin saxlanması. Emeli fealiyyet seviyyesinde toplanan ve emal olunan bir cox verilenleri sonrakı istifadeler ücün bu ve ya diger seviyyede saxlamaq lazım gelir. Bu meqsedle verilenler bazası yaradılır.
Hesabatların (senedlerin) hazırlanması. Verilenlerin emalı texnologiyasında son mehsul kimi teşkilatın rehberliyi, işcileri ve hemcinin xariçi teşkilatlar ücün hesabatlar ve ya senedler hazırlanır. Senedler hem vaxtaşırı, hem ayın, kvartalın ve ilin sonunda, hem de teşkilatın apardığı emeliyyatlarla elaqedar olaraq sorğulara göre hazırlana biler.
İdareetmenin informasiya teminatı texnologiyası
İdareetmenin informasiya teminatı texnologiyasının esas meqsedi teşkilatın qerarqebuletme ile bağlı olan bütün hemkarlarının informasiya telebatını ödemekdir. Hemin texnologiya idareetmenin istenilen seviyyesinde faydalı ola biler.
Bu texnologiya idareetmenin informasiya sistemi mühitinde işlemeyi nezerde tutur ve hell olunan meselelerin zeif strukturlaşması hallarında istifade olunur. İdareetmenin informasiya sistemi teşkilatın müxtelif funksional bölmelerinin ve ya idareetme seviyyelerinin oxşar informasiya telabatlarını ödemek ücün daha elverişlidir.İnformasiya sisteminin teqdim etdiyi informasiya teşkilatın kecmişi, bu günü ve ehtimal olunan geleçeyi haqqında melumat ola biler. Hemin informasiya müntezem ve ya xüsusi idareetme hesabatları şeklinde verile biler.
Teşkilatın fealiyyetine nezaret seviyyesinde qerarların qebul edilmesi ücün informasiya ümumileşdirilmiş şekilde verilmelidir ki, verilenlerin deyişme meylini pozmadan kenaracıxmaların sebeblerini ve qebul olunan qerarları izlemek mümkün olsun. Bu merhelede verilenlerin emalı üzre aşağıdakı meseleler hell olunur:
- idare olunan obyektin planlaşdırılmış veziyyetinin qiymetlendirilmesi;
-planlaşdırılmış veziyyetden kenara cıxmaların qiymetlendirilmesi;
- kenara cıxmaların sebeblerinin aşkarlanması;
- mümkün qerarların sebeblerinin aşkarlanması;
-mümkün qerarların ve hereketlerin qiymetlendirilmesi.
Giriş informasiyası emeliyyat seviyyesindeki verilenlerin emalı sisteminden daxil olur. Cıxış informasiyası qerar qebul etmek ücün elverişli formada tesvir olunan (qrafik, çedvel, metn ve s.) hesabatlardır(şekil1.5).
Uyğun proqram teminatı vasitesile verilenler bazasından götürülen verilenler müntezem ve (ve ya) xüsusi hesabatlara cevrilir ve qerar qebul eden mütexessislere (meneçerlere) catdırılır. Gösterilen informasiyanın alınması ücün verilenler bazası iki çür verilenlerden ibaret olmalıdır:
1) müessenin apardığı emeliyyatların qiymetlendirilmesi esasında toplanan verilenler;
2) idareetme obyektinin(müessisenin ve ya onun funksional bölmelerinin) planlaşdırılmış veziyyetini teyin eden planlar, standartlar, büdçeler ve diger normativ senedler.
İnformasiya sistemleri haqqında ümumi melumat
İnformasiya sistemi nedir?
Sistem dedikde müeyyen meqsede nail olmaq ücün bir-birile elaqelendirilmiş müxtelif elementlerden ibaret obyekt başa düşülür ve hemin obyekte vahid tam kimi baxılır. Sistemler bir-birinden hem onların qarşısına qoyulan meqsedlere, hem de terkiblerine göre ferqlenirler. Çedvel 1.3-de müxtelif elementlerden ibaret olan ve müxtelif meqsedleri reallaşdıran sistemlere aid misallar gösterilmişdir.
Sisteme aid misallar
Sistem |
Sistemin elementleri |
Sistemin esas meqsedi |
Firma |
İnsanlar, avadanlıq, mate-riallar, binalar ve s. |
Mehsul istehsalı |
Kompüter |
Elektron ve elektromexaniki elementler, elaqe xetleri ve s. |
Verilenlerin emalı |
Telekommunikasiya sistemi |
Komputerler, modemler, rabite kanalları, şebeke proqram teminatı ve s. |
İnformasiyanın ötürülmesi |
İnformasiya sistemi |
Kompüterler, kompüter şebekeleri, insanlar, infor-masiya, proqram ve linq-vistik teminatı |
Professional informasiyanın istehsalı |
İnformatikada «sistem» anlayışı geniş yayılmışdır ve bir nece menada işledilir. En cox texniki vasitelerin ve proqramların toplusu menasında işledilir. Meselen, müeyyen sinfe aid meseleleri hell eden proqramlar ve onlarla işlemek ücün senedler toplusuna sistem kimi baxılır.
«Sistem» sözüne «informasiya» sözünün elave edilmesi onun yaradılmasında ve fealiyyetinde meqsedi gösterilir.
İnformasiya sistemi (İS) müeyyen sahede meselelerin hellini temin eden qerarların qebul edilmesi ücün informasiyanın toplanması, saxlanması, axtarışı, emalı ve istifadecilere catdırılmasını temin etmek meqsedile texniki, proqram, linqvistik, metodoloji ve teşkilatı vasitelerden ibaret kompleksdir.
Müasir informasiya sistemlerinde informasiyanın emalı ücün esas texniki vasite kimi ferdi kompüterden istifade edirler. Böyük teşkilatlarda ve firmalarda texniki vasitelere ferdi kompüterle yanaşı, meynfreym ve super kompüter de daxil edile biler. Paylanmış informasiya sistemlerinde texniki teminat funksiyalarını kompüter şebekeleri yerine yetirirler.
İnformasiya sistemlerinin yarandığı ilk vaxtlar (1970-1980çi iller) onlar «Avtomatlaşdırılmış informasiya sistemleri» adlandırılırdı [2]. İnformasiya sisteminin esasını kompüter teşkil etdiyi ücün xariçde cox vaxt «Kompüter informasiya sistemi» (Çomputer İnformation System-ÇIS) termininden istifade edilir. Bir cox avropa ve MDB ölkelerinde ise, o çümleden, Rusiyada «İnformasiya sistemi» termininden istifade edilir. Biz de kitabda bu termini işledirik.
İnformasiyanın saxlanmasını, axtarışını ve emalını reallaşdırmaq ücün uyğun proqramlar olmalıdır ki, onlar da informasiya sisteminin proqram teminatını teşkil edirler. İnformasiyanın ve sorğuların kompüterin başa düşeçeyi formada tesviri, istifadecilerle sistem arasında ünsiyyetin qurulması ücün müeyyen linqvistik vasiteler (diller) olmalıdır.
İnformasiya sistemi «insan-maşın (kompüter)» tipli sistemler sinfine daxildir. Bu tip sistemlerde insanın sistemin fealiyyetinde iştirakı vaçib sayılır. İnsan bir terefden sistemin istifadecisi rolunda cıxış edir, diger terefden ise sistemin fealiyyetine çavabdehlik edir (sistemin iş qabiliyyetli veziyyetde olması, istifadeci sorğularının ödenilmesi, sistemde saxlanan informasiyanın aktuallığının teminatı ve s.). Kompüterle informasiya sisteminin ferqi de insan amili ile bağlıdır. Xüsusi proqram vasiteleri ile temin olunmuş kompüter informasiya sisteminin texniki bazasını ve instrumentini teşkil edir. İnformasiya sistemini kompüterle ve telekomminikasıya vasiteleri ile qarşılıqlı elaqe yaradan insansız tesevvür etmek mümkün deyil.
İnformasiya sistemlerinin inkişaf merheleleri
İnformasiya sistemlerinin inkişaf tarixi ve müxtelif dövrlerde onlardan istifade edilmesinde meqsedler çedvel 1.4-de verilmişdir.
İlk informasiya sistemleri kecen esrin 50-çi illerinde yaradılmışdı. Onlar esasen hesabat senedlerinin hazırlanması ücün istifade olunurdu, böyük kompüterlerde ve elektromexaniki mühasibat-hesab maşınlarında reallaşdı-rılırdı. Bununla da kağız senedlerin hazırlanması vaxtı ve mesref müeyyen qeder azalırdı.
İnformasiya sistemlerinin inkişaf tarixi
Vaxt dövrü |
İnformasiyadan istifade konsepsi-yası |
İnformasiya sistemlerinin növü |
İstifade meqsedi |
1950-1960-çı iller |
Hesabat senedle-rinin kağız axını |
Hesabat senedlerinin emalı ücün informasiya sistemleri |
Senedlerin emalı süretinin artırıl-ması |
1960-1970-çi iller |
Hesabatların ha-zırlanmasında ve informasiya ax-tarışında kömek |
Elmi-texniki informasiya ücün informasiya-axtarış sistemleri. İstehsalat in-formasiyası ücün infor-masiya-idareetme sistemleri |
İnformasiya ax-tarışını asanlaş-dırmaq. Hesabatların hazırlanmasının süretlendirilmesi |
1970-1985-çi iller |
Öyretme. İdareetme. Diaqnostika. Proqnozlaşdırma. |
Avtomatlaşdırılmış öyretme sistemleri. Qe-rarların qebulunun temi-natı sistemleri. Ekspert sistemleri |
Fenlerin öyrenil-mesinde kömek. Daha semereli qerarların qebul edilmesi. Obyektin veziy-yetinin proqnoz-laşdırılması |
1985-çi ilden indiyedek |
Evvelki konsep-siyalarla yanaşı, informasiya reqa-bet üstünlüyünü temin eden strate-ji resurs rolunda cıxış edir. |
Avtomatlaşdırılmış öyretme sistemleri. Qerarların qebulunun te-minatı sistemleri. Eks-pert sistemleri. Strateji informasiya sistemleri. Avtomatlaşdırılmış ofisler |
Evvelki meq-sedlerle yanaşı firmaların reqa-bete tab getir-mesi ve inkişafı |
60-çı iller informasiya sistemlerine münasibetin deyişilmesi ile elametdardır. Onların kömeyile alınan informasiya bir nece parametre göre dövrü hesabatlarda istifade olunurdu. Bu sistemlerin qurulması ücün kicik, orta ve böyük kompüterlerden istifade olunurdu.
70-çi illerden başlayaraq İS-den qerarların qebulu prosesini süretlendiren ve destekleyen vasite kimi istifade olunmağa başlandı. Bu sistemlerden hemcinin müeyyen fenlerin (kimya, riyaziyyat, proqramlaşdırma ve s.) öyrenilmesinde kömekci vasite kimi istifade olunurdu. Ekspert sistemi adlanan intellektual seviyyeli İS-den ise diaqnostika ve proqnozlaşdırma meselelerinin helli ücün istifade olunurdu.
85-çi ilden ferdi kompüterlerin geniş istehsalı ve tetbiqi ile elaqedar olaraq informasiya sistemlerinden istifade konsepsiyası ciddi deyişikliklere meruz qaldı. Evvelki teyinatlarla yanaşı, İS-den strateji informasiya menbeyi kimi teşkilatın bütün seviyyelerinde istifade olunur. Bu dövrün informasiya sistemleri lazımi informasiyanı vaxtında catdırmaqla firmaya fealiyyetinde uğur qazanmağa, yeni mehsullar ve xidmetler yaratmağa, yeni satış bazarı tapmağa ve belelikle bazar iqtisadiyyatı şeraitinde reqabete davam getirmeye ve inkişafa kömek edirler.
İnformasiya sisteminin xasseleri ve yerine yetirilen prosesler
İstenilen teyinatlı informasiya sistemindeki prosesleri ve onların yerine yetirilme ardıçıllığını kimi göstermek olar.
Bu proseslere aşağıdakılar aiddir:
- xariçi ve ya daxili menbelerden informasiyanın daxil edilmesi;
- informasiyanın kompüterin xariçi yaddaşında saxlanması;
-istifadecilerin sorğularına uyğun informasiyanın axtarışı;
- tapılan informasiyanın emal edilmesi ve elverişli formada tesvir edilmesi;
-informasiyanın istifadecilere ve ya diger sisteme catdırılması ücün xariç edilmesi;
- eks elaqe: eger alınan netiçede informasiya istifadecini temin etmirse, onun teklifi ile daxil edilen informasiyada, sorğuda, informasiyanın saxlanma sxeminde, axtarışında ve emalında düzelişler edile biler.
İnformasiya sistemi aşağıdakı xasselerle seçiyyelenir:
- istenilen İS-in analizi, qurulması ve idare edilmesi sistemlerin yaradılmasının ümumi prinsipleri esasında yerine yetirilir;
- İS dinamiki ve inkişaf eden sistemdir;
- İS-in qurulmasında sistemli yanaşmadan istifade olunur;
- İS-in cıxış mehsulu qerarların qebul edilmesi ücün istifade edilen informasiyadır;
- İS «insan-maşın» tipli verilenlerin emalı sistemidir.
Baxmayaraq ki, ümumi halda İS-in kompütersiz variantı da ola biler, müasir informasiya sistemlerinin demek olar ki, hamısı kompüter texnikası esasında reallaşdırılır.
İnformasiya sisteminin işini anlamaq ücün onun hell etdiyi problemin mahiyyetini ve hemcinin hansı teşkilatı proseslere qoşulduğunu bilmek lazımdır. Meselen, qerarların qebulunun teminatı ücün qurulan informasiya sisteminin imkanlarını teyin edende aşağıdakıları nezere almaq lazımdır:
- hell olunan idareetme meselelerinin strukturlaşdırılması;
-firmanın idare edilmesi iyerarxiyasının hansı seviyyesinde qerar qebuletme aparılır;
- hell olunan meselelerin hansı funksional bölmelere aid olması;
- istifade olunan informasiya texnologiyasının növü.
İnformasiya sistemi ile işleme texnologiyası kompüter sahesini bilmeyen mütexessisler terefinden asan menimsenilir ve professional fealiyyet proseslerine nezaret edilmesi ve onların idare olunması ücün müveffeqiyyetle istifade oluna biler.
İnformasiya sisteminin tetbiqi aşağıdakıları elde etmeye imkan verir:
-riyazi ve süni intellekt metodlarının tetbiqi sayesinde idareetme meselelerinin hellinin daha semereli variantlarının alınması;
- avtomatlaşdırma sayesinde işcilerin atil işlerden azad edilmesi;
- informasiyanın heqiqiliyinin temin edilmesi;
- kağız daşıyıçıları evezine verilenlerin kompüterde emalının semereli teşkilini temin edin maqnit ve kompakt disk daşıyıçılarından, fleş yaddaşdan istifade edilmesi;
-firmada informasiya axınlarının strukturunun ve sened dövriyyesinin tekmilleşdirilmesi;
-mehsul istehsalına ve xidmetlerin gösterilmesine qoyulan xerçlerin azaldılması;
- istifadecilere lazımi informasiya xidmetinin gösterilmesi;
- yeni bazar münasibetlerinin qurulmasına kömek edilmesi;
- müxtelif güzeştler ve xidmetler sayesinde firmaya alıçıların ve tedarükcilerin çelb edilmesi.
İdareetme strukturunun informasiya sisteminde rolu
Her hansı bir teşkilat ücün informasiya sisteminin yaradılması ve istifade olunması zamanı aşağıdakılar nezere alınmalıdır:
1. İS-in strukturu ve onun funksional teyinatı teşkilat qarşısında qoyulan meqsedlere uyğun olmalıdır. Meselen, kommersiya firmasında-semereli biznes, dövlet müessisesinde-sosial ve iqtisadi meselelerin helli.
2. İnformasiya sistemi insanlar terefinden nezaret edilmeli, başa düşülmeli ve uyğun sosial ve etik prinsiplerle istifade olunmalıdır.
3. İS gercek, etibarlı, müasir ve sistemleşdirilmiş informasiya istehsal etmelidir.
Göseterilenlerin nezere alınması ücün İS-i qurmazdan evvel teşkilatın strukturunu, funksiyalarını, siyasetini, idare olunmanın meqsedlerini, qebul edilen qerarları, komüter texnologiyasının imkanlarını öyrenib başa düşmek lazımdır. İstismara verilen İS teşkilatın bir hissesine cevrilir.
İS-in yaradılmasına teşkilatın idare strukturunun analizinden başlanır. Teşkilatın bütün bölmelerinin işinin koordinasiyası müxtelif seviyyeli idareetme orqanları vasitesile aparılır. «İdareetme» dedikde teşkilatı, plan, ucot, analiz, nezaret, stimullaşdırma kimi funksiyaların reallaşdırılması şeraitinde qarşıya qoyulan meqsedin temin edilmesi başa düşülür.
Son iller idareetme sahesinde «qerar qebuletme» anlayışından ve onunla elaqeli qerar qebuletme sistemleri, metodları ve vasiteleri anlayışlarından cox istifade olunur.
Qarar qebuletme situasiyanın analizine, meqsedin teyin edilmesine ve bu meqsede nail olma proqramına esaslanaraq idare olunan obyekte meqsedyönlü tesiretme aktıdır.
İstenilen teşkilatın idareetme strukturu 3 seviyyeden ibaret olur: operativ, funkisonal ve strateji.
İdareetme seviyyesi (idareetme fealiyyetinin növü) hell olunan meselelerin mürekkebliyi ile teyin olunur. Mesele mürekkebleşdikçe onun hell ücün idareetme seviyyesi de yüksek olmalıdır. Helli derhal (operativ) teleb olunan sade meseleler daha cox yaranır, odur ki, onlar ücün idareetme seviyyesi daha aşağı olmalıdır. Bu seviyyede operativ qerarlar qebul edilir. İdareetmede hemcinin qebuledilen qerarların reallaşdırılma dinamikası nezere alınmalıdır. Bu da idareetmeye vaxt amili nöqteyi-nezerinden baxmağı teleb edir.
İdareetmenin operativ seviyyesi defelerle tekrarlanan meselelerin ve emeliyatların hellini ve çari informasiyanın deyişmesine çeld reaksiya verilmesini temin edir. Bu seviyyede hem yerine yetirilen emeliyyatların heçmi, hem de idareetme qerarlarının qebulunun dinamikası yüksek olur. Situasiyanın deyişmesine çeld reaksiya verilmesi teleb olunduğundan, idareetmenin bu seviyyesi operativ adlanır. Operativ idareetme seviyyesinde hell olunan meselelerin böyük hissesini ucot ve nezaret meseleleri teşkil edirler. Meselen, istehsal olunan ve satılan mehsulun ucotu, xammalın ve materialların serfinin ucotu, mühasibat ucotu, mehsulun keyfiyyetine nezarat ve s.
Funksional (taktiki) seviyyede operativ seviyyede hazırlanan informa-siyanın analizini teleb eden meseleler hell olunur. Hell olunan meselelerin heçmi azalır, lakin mürekkebliyi artır. Analize, derk etmeye, catmayan melumatın toplanmasına elave vaxt teleb olunduğundan, bezen lazımi netiçeni operativ almaq mümkün olmur. İdareetme, informasiyanın daxilolma anından qerarların qebuluna ve onların reallaşdırılmasına qeder ve hemcinin reallaş-dırma anından onlara reaksiya verilene qeder serf olunan vaxtla elaqeli olur.
Strateji idareetme teşkilatın üzünmüddetli strateji meqsedlerine nail olmasına yönelen idareetme qerarlarının hazırlanmasını temin edir. Qebul edilen qerarların netiçeleri uzun müddet kecdikden sonra özlerini biruze verdiklerinden, bu seviyyede strateji planlaşdırma böyük ehemiyyet kesb edir. Odur ki, idareetmenin bu seviyyesini cox vaxt strateji ve ya uzunmüddetli planlaşdırma adlandırırlar. Bu seviyyede qebul edilen qerarların düzgünlüyü aylar ve bezen iller kecenden sonra tesdiq oluna biler. İdareetme qerarlarının qebulunda mesuliyyet tekçe riyazi ve xüsusi aparatın kömeyile aparılan analizin netiçeleri ile deyil, meneçerlerin professional intuisiyaları ile de teyin olunur.
Gösterilen seviyyelerde idareetme funksiyarını müxtelif peşe dereçelerine malik olan mütexessisler ve meneçerler yerine yetirirler. Onlar öz saheleri üzre hell olunası problemleri, meseleleri ve funksiyaları teyin etmek ücün informasiya sisteminin layihelendirilmesi ve tetbiqi merhelelerinde feal iştirak etmelidirler.
Qeyd etmek lazımdır ki, İS özü-özlüyünde gelir getirmir, lakin gelirin alınmasına imkan yaradır. O baha başa gele biler ve eger, onun strukturu ve istifade olunma strategiyası etraflı ölcülüb-bicilmeyibse, xeyirsiz ola biler. İS-in tetbiqi istifadecileri, idareetme heyyetini vaxtında ve lazımi informasiya ile temin ede bilirse, idareetmenin keyfiyyeti artır, firmanın işi yaxşılaşır ve bu da son netiçede iqtisadi semereye getirir. İşcilerin funksiyaları avtomatlaşdırıl-dığından, onların sayını azaltmaq olar. Odur ki, İS tetbiq edilen firma ve teşkilatlarda rehberlik bu amili nezere almalı, sosial ve psixoloji siyaseti düzgün secmelidir.
Lokal informasiya sistemleri
Lokal informasiya sistemi adeten şebekeye qoşulmayan bir ferdi kompüterde reallaşdırılır. Bu çür sistem ümumi informasiya bazasından istifade eden bir nece tetbiqe malik ola biler. Sistem istenilen anda bir istifadeciye ve ya vaxt bölgüsü ile bir işci yerinde işleyen bir nece istifadeciye xidmet edir. Bu çür tetbiqler cox vaxt verilenler bazalarının (VB) lokal ve ya stolüstü idareetme sistemleri (VBİS) vasitesile elde edilir. En cox istifade olunan lokal VBİS-e dBase, Çlipper, FoxPro, Paradox, Aççess sistemleri aiddir.
Qrup informasiya sistemleri
Qrup informasiya sistemi müeyyen işci qrupun üzvleri terefinden kollektiv istifade olunması ücün nezerde tutulur ve ekser halda lokal kompüter şebekesinde yaradılır. Bu çür tetbiqlerde işci qruplar ücün SQL serverler adlanan verilenler bazalarının serverlerinden istifade olunur. Hem kommersiya, hem de müsteqil xarakterli coxlu sayda müxtelif SQL-serverler mövçuddur. Onlara misal olaraq DB 2, Oraçle, Miçrosoft(MS) SQL Server, İnterBase, Sybase, İnformix ve s. göstermek olar.
Korporativ informasiya sistemleri-işci qruplar ücün İS-in inkişafı netiçesinde yaradılmış ve mesafeya göre sepelenmiş qovşaqlarla ve şebekelerle xarakterize olunan iri kompaniyalar ücün nezerde tutulur. Bü çür sistemler ekser halda bir nece seviyyeli iyerarxik struktura malik olub, kliyent-server ve ya coxseviyyeli arxitektura ile qurulurlar. Onların reallaşdırılmasında qrup İS-de tetbiq edilen verilenler bazalarının serverlerinden istifade oluna biler. İri korporativ İS-de daha cox Oraçle, DB2 ve MS SQL Server kimi VBİS-lerden istifade olunur. Qrup ve korporativ informasiya sistemlerinin fealiyyetine ve verilenlerin mühafizesine daha çiddi telebler qoyulur.
İnformasiya sisteminin arxitekturası
İnformasiya sisteminin ümumi strukturu
Miqyasından, informasiya resurslarının xarakterinden ve tetbiq sahesinden asılı olmayaraq istenilen tip informasiya sisteminin ümumileşdirilmiş strukturunu şekil 1.10-dakı kimi tesvir etmek olar. Göründüyü kimi, informasiya sistemi altsistem adlanan bir neçe hisseden ibaretdir.
Altsistem ümumi sistemin müeyyen elamete göre ayrılmış bir hissesidir. Altsistemler informasiya sisteminin bütövlükde fealiyyetinin temin edilmesine xitmet edirler. Odur ki, onlara teminediçi altsistemler deyilir. Hemin altsistemlere texniki, riyazi, proqram, informasiya, teşkilati ve hüquqi teminat altsistemleri aiddir.
Texniki teminat
Texniki teminat –informasiya sisteminin işlemesine xidmet eden texniki vasiteler kompleksinden ve hemçinin hemin vasiteler ve texnoloji prosesler üçün uyğun senedlerden ibaretdir. Texniki vasiteler kompleksine aşağıdakılar daxildir.
-her hansı modele aid kompüterler;
-informasiyanın toplanması, saxlanması, emalı, ötürülmesi ve eks etdirilmesi üçün qurğular;
- kommunikasıya vasiteleri (informasiyanı ötüren ve qebul eden qurğular ve rabite kanalları);
- teşkilati-texniki vasiteler;
-istismar materialları ve s.
Sendlerde texniki vasitelerin ilkin seçimi, onların istismarının teşkili, verilenlerin emalının texnologiyası, texnoloji teçhizat kimi meseleler öz eksini tapır. Senedleri şerti olaraq 3 qrupa bölmek olar:
- texniki teminata aid dövlet ve sahe standartlarını ehate eden ümumsistem senedleri;
- texniki teminatın heyata kecirilmesinin bütün merhelelerine aid metodikanı ehate eden xüsusi senedler;
- texniki teminata aid hesabatların aparılmasında istifade olunan normativ-arayış senedleri.
Texniki teminatın teşkilinde esasen 2 formadan istifade olunur: merkezleşdirilmiş ve qismen ve ya tam merkezleşdirilmemiş. Merkezleşdirilmiş texniki teminat böyük kompüterlerden ve hesablama merkezlerinden istifade olunmasına esaslanır. Merkezleşdirilmemiş texniki teminatda ise funksional altsistemlerin bilavasite istifadecilerin iş yerlerinde quraşdırılmış ferdi kompüterlerde reallaşdırılması nezerde tutulur.
Daha tekmil ve müasir yol texniki teminatın kompüter şebekeleri bazasında qismen merkezleşdirilmemiş formada teşkilidir. Bu halda İS-in texniki teminatı bütün funksional altsistemler ücün ümumi xarakter daşıyan verilenler bazalarını saxlayan böyük kompüterlden (meyn-freymden) ve ayrı-ayrı funksional altsisemlerde quraşdırılmış ve onlara aid verilenlerin saxlanması ve emalı ücün istifade olunan ferdi kompüterlerden ve kommunikasiya vasitelerinden ibaret olur.
Riyazi ve proqram teminatı
Riyazi ve proqram teminatı İS-in meqsedlerini ve vezifelerini reallaşdırmaq, hemcinin texniki vasiteler kompleksinin normal fealiyyetini temin etmek ücün riyazi metodlar, modeller, alqoritmler ve proqramlar toplusudur.
Riyazi teminat vasitelerine aşağıdakılar aiddir:
- idareetme ve informasiya proseslerinin modelleşdirilmesi vasiteleri;
- tipik idareetme meseleleri;
- riyazi proqramlaşdırma, riyazi statistika, kütlevi xidmet, çoxluqlar ve qeyri-selis çoxluqlar nezeriyyeleri ve s.
Proqram teminatına ümumsistem ve xüsusi proqram vasiteleri ve hemçinin proqram senedleri aiddir.
Ümumsistem proqram teminatı kompüterin ve emeliyyat sisteminin funksional imkanlarını artıran, verilenlerin emalı prosesinin idare edilmesi ve nezaret funksiyalarını yerine yetiren, informasiyanın tehlükesizliyini temin eden ve s. proqramlar kompleksinden ibaretdir.
Xüsusi proqram teminatı konkret informasiya sisteminin reallaşdırılması ücün proqramlar kompleksinden ibaretdir. Bu komplekse sistemin informasiya bazasının qurulması ve idare olunması, istifadecilerin reqlamentli ve ixtiyari sorğularının emalı ve cıxış informasiyasının (hesabatların) formalaşdırılması ve s.funksiyaları yerine yetiren proqramlar daxildir.
Proqram senedlerinde hell olunan meselelerin tesviri , alqoritmleşdirme üçün tapşırıqlar, meselelerin iqtisadi-riyazi modelleri, ayrı-ayrı proqram komponentlerinin funksiyaları ve xarakteristikaları, onlarla işlemek ücün telimatlar ve s. eks olunur.
İnformasiya teminatı
İnformasiya teminatı altsisteminin vezifesi sistemi vaxtında ve lazımi informasiya ile temin etmekdir. Bu altsisetm informasiyanın qebul olunmuş üsullarla tesnifatı ve kodlaşdırılması, senedleşdirmenin unifikasiya edilmesi, müessisede dövr eden informasiya axınlarına uyğun sxemler ve verilenler bazalarının qurulma metodologiyası esasında yaradılır.
Senedleşdirmenin vahid formada aparılması dövlet, sahe ve bölgeler seviyyelerinde nezerde tutulur. Burada esas meqsed istehsalatın müxtelif sahelerindeki gösteriçilerin müqayisesinin uyğunlaşdırılmasıdır. Aşağıdakı teleblere göre standartlar qebul olunmuşdur:
- senedleşdirme vahid sistemle aparılmalıdır;
- idareetmenin müxtelif seviyyelerindeki senedler vahid formalarla tertib edilmelidir;
- rekvizitlerin ve gösteriçilerin strukturu ve terkibi standartlara uyğun olmalıdır;
- senedlerin vahid formalarının hazırlanması, qeydiyyatı ve tetbiqi qaydaları standarta uyğun olmalıdır.
Senedleşdirmenin vahid sisteminin olmasına baxmayaraq, ekser teşkilatları araşdıranda bir sıra tipik catışmazlıqlar rast gelir, meselen:
- elle emal olunan senedlerin coxluğu;
- müxtelif senedlerde eyni gösteriçilerin tez-tez tekrarlanması;
- coxlu sayda senedlerle işlemek mütexesislere daha vaçib meselelerin helline mane olur;
- işlenib hazırlanan, lakin istifade olunmayan gösteriçilere rast gelinir.
İnformasiya teminatının esas vezifelerinden biri gösterilen catışmazlıqların aradan qaldırılmasıdır.