Mühazire III

İnformasiya axınlarının sxemleri informasiyanın hereket marşrutlarını, heçmini, ilkin informasiyanın yaranma ve netiçevi informasiyanın istifade olunma yerlerini tesvir edirler. Bu sxemleri tehlil etmekle idareetme sisteminin bütövlükde tekmilleşdirilmesi ücün tedbirler görmek olar.  

Verilenler bazalarının qurulma metodologiyası verilenler bazalarının layihelendirilmesinin nezeri esaslarına söykenir. Bu metodologiyaya göre verilenler bazasının layihelendirilmesi «yuxarıdan-aşağıya» prinsipi esasında ardıçıl iterasiya ile yerine yetirilen merhelelerle aparılır. İlkin merhelede tetbiq sahesinin informasiya  baxımından araşdırılması netiçesinde verilenler bazasına qoyulan telebler müeyyenleşdirilir ve tehlil olunur. Sonra tetbiq sahesinin informasiya-mentiq (infoloji) modeli yaradılır, daha sonra verilenler bazasının idareetme sistemi secilir ve s.  

Teşkilati teminat

Teşkilati teminat informasiya sisteminin hazırlanması ve istismarı prosesinde işcilerin texniki vasitelerle ve öz aralarında qarşılıqlı elaqelerini nizamlayan metodlar ve vasiteler toplusudur. Teşkilati teminat aşağıdakı funksiyaları yerine yetirir:

- informasiya sistemi yaradılaçaq müessisenin idareetme sisteminin tehlili ve avtomatlaşdırılması teleb olunan meselelerin müeyyenleşdirilmesi;

- informasiya sisteminin layihelendirilmesi ücün texniki tapşırığın hazırlanması ve onun texniki-iqtisadi semereleliyinin esaslandırılması;

- idareetme sisteminin semereliliyinin artırılması meqsedile müessisenin strukturuna ve terkibine aid tekliflerin ve meselelerin hell metodologiyasının işlenib hazırlanması;

- informasiya sisteminin fealiyyetine ve inkişafına çavabdeh şexslerin çelb edilmesi.

Teşkilatı teminat informasiya sisteminin ve ya verilenler bazasının yaradılmasının 1-çi merhelesinde, yeni layiheqabağı araşdırma zamanı işlenib hazırlanmalıdır.

Hüquqi teminat

Hüquqi teminat dedikde informasiya sisteminin yaradılması, hüquqi statusu ve fealiyyeti ile bağlı hüquqi normalar toplusu başa düşülür. Hemin normalar vasitesile informasiyanın alınması, cevrilmesi, istifade edilmesi ve qorunması qaydaları nizamlanır. Hüquqi teminatın esas meqsedi qanuniliyi möhkemletmekdir.

Hüquqi teminatın terkibine qanunlar, fermanlar, dövlet orqanlarının serençamları, emrler, telimatlar ve nazirler kabinetinin, nazirliklerin, idarelerin, teşkilatların ve yerli hakimiyyet orqanlarının normativ senedleri daxildir. Hüquqi teminatda istenilen informasiya sisteminin fealiyyetini tenzimleyen ümumi hisseni ve konkret sistemin fealiyyetini tenzimleyen lokal hisseni ayırmaq olar.

İnformasiya sisteminin  yaradılması merhelelerinin hüquqi teminatına içracı ve sifarişci teşkilatlar arasında müqavile münasibetleri ile ve hemcinin müqavileden yayınmaların hüquqi tenzimlenmesi ile bağlı normativ aktlar daxildir.

İnformasiya sisteminin fealiyyeti merhelelerinin hüquqi teminatı aşağıdakıları ehate edir:

- informasiya sisteminin statusu;

- sistemin heyyetinin hüquqları, vezifeleri ve mesuliyyetleri;

- idareetme prosesinin ayrı-ayrı növlerinin hüquqi nizamnameleri;

- informasiyanın hazırlanması ve istifade edilmesi qaydaları ve s.

Lokal informasiya sisteminin arxitekturası

Lokal ve ya biristifadecili informasiya sisteminin funksional hissesi bir kompüterde reallaşdırılır. Müeyyen emeliyyat sistemi mühitinde fealiyyet gösteren informasiya sisteminin işini 3 variantda teşkil etmek olar [6]:

1-bütöv VBİS-den istifade etmekle,

2-VBİS-in nüvesi ile işleyen tetbiqi proqram vasitesile,

3-müsteqil işleyen tetbiqi proqram vasitesile.

1-çi variantda VBİS kompüterin disk yaddaşında yerleşdirilir ve İS-in fealiyyetinde bilavasite iştirak edir. VBİS-e daxil olmayan funksiyaların yerine yetirilmesi ücün (istifadeci interfeysine elaveler, reqlamentli sorğuların emalı, hesabatların hazırlanması ve s.) elave olaraq üstqurum  proqramları yaradılır.Bu variantla qurulan İS-in arxitekturası şekil 1.11-de verilmişdir.

Göründüyü kimi, bu halda İS ücseviyyeli arxitektura üzre teşkil olunur ve bu arxitektura verilenlerin idareetme sistemleri üzre tedqiqat qrupunun (ANSİ/SPARÇ) teklif etdiyi arxitekturaya uyğundur [4]. Verilenlerin xariçi, mentiqi ve fiziki tesvirine uyğun olan 3 seviyye ile teşkili verilenlerin mentiqi ve fiziki müsteqilliyini temin etmek meqsedini güdür. Her seviyyeye uyğun verilenlerin modeli yaradılır.

Xariçi model istifadecilerin informasiya  sorğularını ifade edir ve xüsusi sorğu dilinde (SQL, QBE ve s.) tesvir olunur.

Mentiqi model verilenlerin kompüterden kenar ve müeyyen menada müçerred tesvirini eks etdirir. Bu tesvirde verilenler bazasına daxil edilen bütün verilenlerin strukturu ve onlar arasındakı elaqeler gösterilir. Mentiqi model esas sayılır, odur ki, ona başqa adla konseptual model deyilir. Mentiqi model xüsusi dil (DL, SQL ve s.) vasitesile tesvir olunur.

 

 

   İdeal halda mentiqi model verilenlerin bütün xarakteristikalarını ve elaqelerini ehate etmelidir. Lakin real sistemde bu tam mümkün olmur. Her bir halda müeyyen mehdudluqlar olur ve bu da özünü mentiqi modelin formal tesviri ücün istifade olunan iyerarxik, şebeke ve relasiya sxemlerinde gösterir. Yığçamlığı, eyaniliyi, zenginliyi ve verilenler üzerinde lazımi emeliyyatların aparılmasının mümkünlüyü baxımından relasiya modeli daha geniş tetbiq tapmışdır ve müasir sistemlerin böyük ekseriyyeti relasiya modelinin esasında yaradılır.

Fiziki model verilenlerin kompüterin xariçi yaddaşında neçe teşkil olunmasını eks etdirir. Bu modelde verilenler bazasının daxili (maşın) sxemi tesvir edilir. Hemin sxemde xariçi yaddaşın xarakteristikaları, fiziki yazıların formatları, indeksler, kataloqlar ve s. haqqında melumat verilir. Verilenler bazası xariçi yaddaşda fiziki modele uyğun saxlanır.

Xariçi, mentiqi ve fiziki modeller VBİS vasitesile bir-birile elaqelendirilir, yeni bir-birinde eks olunur. Bu eks olunmaların tesviri verilenler bazasının adminstratoru ve ya VBİS terefinden aparılır.

Şexsi istifadecilerin ve tetbiqi proqramların sorğuları istifadeci-sistem interfeysi vasitesile VBİS-e ötürülür. Sorğular istenilen dilde ifade oluna biler, lakin onlar interfeys vasitesile emeliyyat sisteminin teleb etdiyi dile cevrilib, esas yaddaşın işci sahesinde yazılır. İşci sahelerin sayı eyni vaxda sistemde emal oluna bilen sorğuların sayı ile teyin olunur. Verilenler bazası ile tetbiqi proqramlar arasında verilenler  mübadilesi işci sahe vasitesile aparılır. Modellerin ve onlar arasındakı eksolunmaların tesvirleri esasında VBİS emeliyyat sistemine müraçiet edir ve verilenlerin axtarış üsullarından istifade etmekle verilenler bazasında lazımi emeliyyatlar aparır.

İnformasiya sisteminde istifadecilerle sistem arasında, sistemle verilenler bazasının adminstratoru arasında ve müxtelif seviyyelerde verilenlerin tesvir modelleri arasında informasiya mübadilesinin teşkili ücün uyğun interfeysler yaradılır. İstifadeci – sistem interfeysi istifadecilerin ve (ve ya) tetbiqi proqramların sorğularının VBİS-in ve emeliyyat sisteminin teleb etdiyi formaya ve dile cevirir. VBİS-in terkibinde sistemdaxili interfeysler fealiyyet gösterir. Modellerle işlemek ücün verilenler bazasının adminstratoru uyğun interfeyslerle temin olunur.

İS-in ücseviyyeli arxitekturası her seviyyede verilenlerin bir-birinden asılı olmayaraq deyişdirilmesine imkan verir, cünki mentiqi model xariçi modelle daxili modeli bir-birinden ayırır. Odur ki, mentiqi model stabil olmalıdır ve sistemin uzun müddetli işini temin etmelidir. Xariçi modelin deyişilmesi tebii haldır ve bu deyişilmeler mentiqi model cercivesinde olmalıdır. Xariçi modelin obyektleri istifadecilerin sorğuları esasında onların reallışdırılması zamanı yaradılır. Daxili modelin obyektleri (fiziki yazılar) ise saxlanan verilenleri ifade edir. Mentiqi modelin obyektleri (mentiqi yazılar) xariçi ve daxili modelde eks olunan verilenlerin hamısını ve hetta helelik daxili modelde eks olunmayan verilenleri de ehate edir. Bununla da verilenler  bazasının uzun müddetli istismarı temin edilir.

VBİS vasitesile modeller arasında eksolunma funksiyalarının ve verilenlerin emalı ücün funksiyaların reallaşdırılması bir nece variantla aparıla biler. Meselen, sade halda her bir mentiqi yazıya bir fiziki yazı ve her bir xarici yazıya bir mentiqi yazı  uyğun gele biler.Onda xariçi yazı birmenalı olaraq daxili yazıdan alınır. Diger halda mentiqi model esasında lazımi eksolunmanı heyata keciren proqram yaradılır ve onun kömeyile daxili yazılardan xariçi yazılar formalaşdırılır. Praktikada aralıq variantına da rast gelinir. Bu halda daxili yazılar esasında mentiqi yazılar formalaşdırılır, sonra ise mentiqi yazılardan xariçi yazılar alınır.

İnformasiya sistemi tetbiq edilen müessisede verilenlerin merkez-leşdirilmiş emalına ve idareolunmasına mesuliyyeti verilenlerin adminstratoru adlanan bir ve ya bir nece şexsden ibaret qrup daşıyır. Verilenlerin administratoru verilenleri yaxşı anlamalı ve müessisenin idare olunması ücün hansı verilenlere ehtiyac olmasını bilmelidir. Verilenlerin administratorunun vezifelerine aşağıdakılar aiddir: verilenlerin aktuallığını temin etmek; verilenlere xidmet zamanı mövçud qaydalara emel olunmasına ve istifadecilerin sorğularının temin olunmasına nezaret etmek; verilenlerin mühafizesini temin etmek.

Verilenlerin adminstratorunun teleblerinin yerine yetirilmesi verilenler bazasının adminstratoru terefinden aparılır. Verilenler bazasının admistratoru bir ve ya bir nece peşekar mütexessisden ibaret olan qrupdur. Verilenler bazası adminstratorunun vezifesi verilenler bazasını yaratmaq, onun yenileşdiril-mesini, teshihini ve istifadecilerin sorğularının çavablandırılmasını temin etmekdir. O, hemcinin sistemin operativliyine ve texniki teminatına da çavabdehlik edir.

VBİS in nüvesi ile işleyen proqram vasitesile qurulan informasiya sisteminin arxitekturası bütöv VBİS esasında yaradılan İS-den onunla ferqlenir ki,VBİS-e  aid olan bir cox funksiyalar layiheci ve içracının yaratdıqları üstqurum proqramları terefinden yerine yetirilir.  

Bu arxitekturanın üstün çehetleri aşağıdakılardır:

- VBİS-den bütövlükde istifade edilmediyinden, disk yaddaşının ve emeli yaddaşın serfi azalır;

- sistemin işleme süreti artır;

- istifadeci terefinden sisteme müdaxilenin qarşısı alınır.

Bu çür yanaşmaya misal olaraq FoxBase+ sisteminin FoxRun modulundan istifade etmekle İS-in qurulmasını göstermek olar. Müasir VBİS-lerden MS AÇÇESS-in terkibine daxil olan MS ACCESS  Developer’s Toolkit paketi vasitesile hemin sistemin disketlerde daşınan qısaldılmış (run-time) ve üstqurum vasitelerine malik olmayan MS ACCESS versiyasını yaratmaq olar.

Müsteqil işleyen proqram vasiteleri ile qurulan İS evvelki variantlarla qurulan İS-den onunla ferqlenir ki, burada hazır VBİS-den istifade edilmediyinden, verilenlerin bazasının yaradılması, idare olunması, sorğuların temin olunması kimi funksiyaları da layiheci ve içracı terefinden hazırlanan proqram vasiteleri yerine yetirirler. Bu çür arxitekturanın sadeleşdirilmiş forması şekil 1.13-de verilmişdir.

Verilenlerin saxlanması ve emalı funksiyalarının yerine yetirilmesi baxımından müsteqil işleyen proqram vasiteleri VBİS-le ve ya onun nüvesi ile işleyen proqramlardan az ferqlenir. Bu arxitekturanın evvelki arxitekturalardan üstün çehetleri aşağıdakılardır: 1) kompüterin xariçi ve emeli yaddaşına qenaet; 2) sistemin işleme süretinin artması; 3) istifadecilerin sisteme müdaxilesinin qarşısının tam alınması. Catışmayan çehetler ondan ibaretdir ki: 1) sistemin qurulmasının emek tutumu artır ve baha başa gelir, 2) verilenler bazasına xidmet etmek ücün VBİS-in verdiyi standart imkanlardan istifade etmek olmur.

Şebeke informasiya sistemlerinin arxitekturaları

Qrup ve korporativ informasiya sistemleri kompüter şebekelerinde reallaşdırıldıqlarından, onlara şebeke informasiya sistemleri deyilir. Şebeke informasiya sistemlerinin qurulması ücün 4 tip arxitekturadan istifade oluna biler:

-fayl-server arxitekturası,

-kliyent-server arxitekturası,

-coxseviyyeli arxitektura,

-İnternet/İntranet texnologiyası.

Her bir informasiya sisteminde müxtelif arxitekturaların mehdudluqlarını müeyyen eden lazımi funksional komponentleri ayırmaq olar

 Fayl-server arxitekturası

Fayl-server arxitekturası adeten lokal şebekede reallaşdırılır ve 2 seviyyeye malik olur: fayl-server seviyyesi ve kliyent seviyyesi. Burada PS ve PL dialoq komponentleri kliyent seviyyesinde birlikde yerine yetirilir ve bununla da qrafiki interfeysin qurulması asanlaşır. Fayl-server yalnız fayllardan verilenleri  secib cıxarır (DL, DS) ve kliyentlere ötürür, kliyentler ise verilenleri emal edib (BL), istifadecilere catdırırlar (PS ve PL).

Fayl-server arxitekturalı İS- i iki üsulla qurmaq olar: 1)yalnız bir maşında işleye bilen lokal (şebekesiz) VBİS-den istifade etmekle ve 2) lokal şebekede işleyen VBİS-den istifade etmekle.

Lokal VBİS-le işleyen fayl-server arxitekturalı informasiya sistemi şekil 1.14-de gösterilmişdir.

Lokal VBİS-in proqramları ve onun istifade etdiyi  verilenler hem serverin kompüterinde (SK), hem de kliyentin kompüterinde (KK) saxlana biler.

Kliyentin kompüterinde saxlanan ve lokal verilenlerle işleyen VBİS-in işe salınması ve fealiyyeti onun ferdi kompüterdeki adi iş rejiminden ferqlenmir. Eger istifade olunan verilenler SK- da saxlanırsa, şebeke emeliyyat sisteminin fayl sistemi lazımi faylı SK-dan KK-ya yükleyir. Qeyd edek ki, lokal VBİS-lerin heç de hamısı problemsiz istenilen emeliyyat sistemi mühitinde işleye biler.

Eger lokal VBİS şebekenin bir nece istifadecisi terefinden istifade olunursa, onun proqramlarını, hemcinin verilenler bazasını ve ya onun bir hissesini disk yaddaşına qenaet etmek meqsedile  serverin kompüterinde saxlamaq semerelidir. Serverin kompüterinde saxlanan VB-ye merkezi VB (MVB), kliyentin kompüterinde saxlanan VB-ye ise lokal VB (LVB) deyilir. VBİS-in bu variantda işe salınmasında her bir kliyent kompüterine adeten VBİS-in tam sureti ve merkezi VB-nin bir ve ya bir nece faylı köcürülür. Kliyent kompüterinde iş qurtarandan sonra verilenleri uyğunlaşdırmaq meqsedile MVB-nin faylları KK-dan geriye SK-ya gönderilmelidir.

Lokal VBİS-den bu variantda istifade olunmasının menfi çeheti ondan ibaretdir ki, bir VB ile bir nece istifadeci işleyen halda verilenlerin tamlığı pozula biler. Cünki VBİS –in her bir sureti diger suretlerin işinden  xebersiz fealiyyet gösterdiyinden, bu çür münaqişeleri aradan qaldırmaq mümkün olmur. Eyni faylların oxunub yazılması emeliyyatına nezareti adeten şebeke emeliyyat sistemi yerine yetirir.

Lokal VBİS-e misal olaraq dBase sisteminin ilk variantlarını (dBaseIII Plus, dBaseIV, FoxBase), Aççess, Paradox ve s. göstermek olar.

Şebeke VBİS-le işleyen fayl-server arxitekturalı informasiya sisteminde (şekil 1.15) gösterilen catışmazlıq «reqabete nezaret» (çonçurrençy çontrol) mexanizmi vasitesile aradan qaldırılır. Şebeke VBİS-in nezaret  mexanizmi faylları, yazıları ve hetta ayrıça saheleri bloklamaqla verilenlere müraçieti kordinasiya etmeye imkan verir. VB-nin fayllarının kollektiv istifadesini temin eden şebeke VBİS-le işledikde informasiyanın emalı evvelki kimi kliyent kompüterinde aparılır, server kompüterinin vezifesi ise böyük heçmli disk yaddaşı teqdim etmekden ibaret olur.

Bu çür yanaşmanı da semereli hesab etmek olmaz, cünki informasiya emalının süretli aparılması ücün KK yüksek işleme süretine ve böyük tutumlu emeli yaddaşa malik olmalıdır. Bundan elave, VB-nin fayllarının ve idareetme emrlerinin suretlerinin bloklamaqla rabite xetleri ile  ötürülmesi verilenlerin ötürme altsisteminin yükünü artırmaqla, şebekenin ümumi mehsuldarlığını azaldır.

Şebeke VBİS-e misal olaraq Windows ücün FoxPro 2.5 ve ondan yüksek versiyaları, Windows ücün dBase, Paradox 3.5 ve ondan yüksek versiyaları, Aççess 2000 ve ondan yüksek versiyaları, FoxPro8.0 ve ondan yüksek versiyaları ve s. göstermek olar.

İki variantda baxılan fayl-server arxitekturasının yuxarıda gösterilen catışmazlıqlarına baxmayaraq, bu arxitektura özünün sadeliyi, istifadesinin elverişliyi ve reallaşdırılmasının uçuz başa gelmesi ile özünü çelb edir. Odur ki, fayl-server arxitekturalı informasiya sistemlerinden indiye qeder kicik işci qrupları ve müessise miqyasında geniş istifade olunur.

Kliyent-server arxitekturası

Kliyent-server arxitekturalı İS fayl-server arxitekturalı İS-den ilk növbede onunla ferqlenir ki, VBİS-in proqramları fuksional olaraq server ve kliyent adlanan iki hisseye ayrılır. Sistemin server ve kliyent hisseleri arasında funksiyaların bölünmesi müxtelif variantlarla aparıla biler: verilenlerin tesvirlerinin bölüşdürülmesi ile, tesviri uzaq mesafeden aparmaqla, funksiyaların bölüşdürülmesi ile,verilenlere müraçieti uzaq mesafeden aparmaqla ve verilenler bazasını bölüşdürmekle.

     Kliyent-server arxitekturasının ekser tipleri ikiseviyyeli modelle qurulur. 1-çi (aşağı) seviyyede teşkil olunan kliyent 2-çi (yuxarı) seviyyede teşkil olunan serverin xidmetlerine müraçiet edir. Bu zaman nezere alınır ki, DS ve FS komponentleri serverde, PS ve PL dialoq komponentleri ve BL, DL mentiqi komponentleri ise kliyentde yerleşdirilir. Bununla da istifadeci sorğularının reallaşdırılması ve istifadecilerle qrafik interfeysin qurulması temin olunur. Belelikle, tetbiq kliyentle işleyir, VBİS ise- serverle.

Kliyent ve ya ön proqram istifadeci sorğularının emalına ve interfeyse çavab verir. Bele ki, o, istifadecinin sorğularını ve emrlerini cevirerek servere ötürür ve netiçeleri aldıqda eks cevirme aparmaqla informasiyanı istifadeci ücün eks etdirir. Kliyent rolunda konkret tetbiqi meselenin helli ücün hazırlanan proqram ve ya serverle interfeyse malik olan hazır proqram cıxış ede biler. Hazır kliyent proqramları kimi metn prossesorları , çedvel proqssesorları ve hetta VBİS-ler (meselen, Aççess, FoxPro, Paradox) istifade oluna biler.

Server bazadakı verilenlerin idare olunması ve mühafizesi funksiyalarını yerine yetiren esas proqramdır. Serverin funksiyalarının cağrılıb işe salınması SQL dilinde aparıldıqda, ona SQL-sever deyilir. Server kimi profesional VBİS-in (meselen, İnformix 7.x, Sybase System 10, Oraçle) nüvesinden ve ya her hansı SQL-serverden (meselen, MS SQL server, Novell Netware SQL ve s.) istifade oluna biler.

Kliyent-server arxitekturalı informasiya sisteminin sadeleşdirilmiş strukturu şekil 1.16-da gösterilmişdir.

İnformasiya emalının esas hissesi-sorğuların formalaşdırılması, hesabat-ların tertibi ve istifadeci ücün elverişli formada eks etdirilmesi ve s. - kliyent kompüterinde yerine yetirilir. Şebeke VBİS-le işleyen fayl-server sisteminden ferqli olaraq, VB fayllarının tam suretleri SK-dan KK-ya ve geriye gönderilmir, cünki, lazımi qarşılıqlı  elaqelerin teşkili ücün KK-da baxılan anda teleb edilen verilenlerin olması kifayet edir. Bununla da şebekede traffik xeyli azalır, KK-nın resurslarına qoyulan telabat yumşalır ve bunun da netiçesinede daha semereli ve etibarlı informasiya sistemi qurmağa imkan yaranır.

Son illerde serverin kompüterinde verilenlerden başqa, onların  emalı proqramları ve sorğular da saxlanır. Bununla da verilenlerin emalı süretini ve ümumi teyinatlı proqramların ve sorğuların saxlanmasının ve inzibatcılığının semereliliyini artırmaq mümkün olur. Server-kompüterde saxlanan verilenlerin emalı proqramlarına (prosedurlara) saxlanan prosedurlar deyilir. Saxlanan prosedurların bir növü de triggerdir. Trigger (trigger proseduru) VB-de müeyyen hadiseler baş verdikde avtomatik cağrılır. Bu hadiselere ayrı ayrı yazıların ve ya yazı sahelerinin daxil edilmesi, yenileşdirilmesi, silinmesi ve s. aiddir. Trigerre misal olaraq VB-nin ölcüsü (yazılarının sayı) müeyyen hedde catdıqda elektron poct vasitesile melumatın ötürülmesi prosesini işe salan proqramı göstermek olar.

VB-nin serverinde saxlanan emrler adlanan sorğuları da saxlamaq olar. Saxlanan emrler toplusu SQL sorğularının kompilyasiyası netiçesinde alınan emrlerden ibaret olur. Saxlanan emrler SQL sorğularına nisbeten daha süretle içra olunurlar. Bu onunla elaqedardır ki, saxlanan emrlerin içrası zamanı sorğuların sintaksis tehlili aparılmır. VB serveri saxlanan emrlerin kodlarını optimallaşdırdıqda içra süreti daha da artır.

 Serverin esas proqramları, saxlanan prosedurlar ve triggerler Windows mühitinde işleyen adi proqramlar kimi hazırlana biler ve ya şebeke  emeliyyat sisteminin xüsusi yükleme modulları (meselen, Novell şebekesinin NLM modulları) ola biler. Kliyentin proqramları ümumi halda SK- da ve ya KK-da, ve ya onların her ikisinde saxlana biler.

Hazırda kliyent-server tipli sistemlerin reallaşdırılması ücün geniş imkanlı proqramlaşdırma sistemleri mövçuddur. Onlara Delphi, Power Builder, ERwin, Visual Basic, CA- Visual Objects, SQL Windows ve s. sistemleri aiddir. Bundan elave, müeyyen VBİS cercivesinde işleyib hazırlama vasiteleri mövçuddur (meselen, Oraçle 7,8, … ücün Designer/2000).

Kliyent-server tipli İS-in qurulmasında bir VBİS mühitinde yaradılmış VB-ye diger VBİS-den ve ya onun ehatesinden müraçietin mümkünlüyü problemi qarşıya cıxır. Windows mühitinde bu problem Miçrosoft firmasının ODBÇ (Open Data Base Çonneçtivity- acıq verilenler bazalarının uyğunlaşdırılması) standart interfeysi vasitesile hell olunur. Onun esas vezifesi müxtelif istehsalcıların hazırladıqları lokal ve uzaq mesafeli verilenler bazalarına vahid üsulla müraçieti temin etmekdir.

ODBÇ vasitesile tetbiqlerin (proqramların ve ya istifadecilerin) verilenler bazasına müraçiet sxemi şekil 1.17-de gösterilmişdir.

Tetbiqin VB-ye müraçieti SQL dilinde ODBÇ-nin standart funksiyalarını cağırmaqla baş verir. Bu zaman kliyentin kompüterinde ODBÇ interfeysine malik olan MS Windows emeliyyyat sistemi fealiyyet göstermelidir.

Tetbiqin VB ile qarşılıqlı elaqesi ODBÇ-nin meneçeri (dispetceri) vasitesile aparılır. Meneçer VBİS-in verilenlerinin formatına uyğun olan drayveri işe qoşur. VBİS-in drayveri şebeke vasitelerinden (konkret VBİS-in komminikasiya modullarından) istifade ederek, SQL operatorlarını VBİS serverine ötürür. Sonra ise serverde içra olunan sorğuların netiçeleri geriye - tetbiqe - ötürülür.

Coxseviyyeli arxitektura

Coxseviyyeli arxitektura kliyent-server arxitekturasının inkişafı netiçesinde yaranmış ve klassik formada 3 seviyyede teşkil olunur:

-aşağı seviyye - kliyentlerin tetbiqlerini (sorğular ve interfeysler) ehate edir ve tesvir vasitelerinden (PS), tesvir mentiqinden (PL) ve orta seviyyedeki tetbiqi cağırmaq ücün proqram interfeysinden ibaret olur;

- orta seviyye - tetbiq serverinden ibaretdir. Burada tetbiqi mentiq (BL) yerine yetirilir ve verilenlerin emalı mentiqi (DL) verilenler bazası ile emeliyyatları yerine yetirir;

- yuxarı seviyye - verilenlerin emalı xidmetini (DS) ve fayl emeliyyatlarını (FS) yerine yetiren VB-nin uzaq mesafeli xüsusi serverinden ibaret olur.

Funksiyaların 3 seviyyede bölüşdürülmesi coxseviyyeli arxitekturalı şebeke informasiya sisteminin tipik variantıdır. Her seviyyeye uyğun funksiya ayrıça kompüterde reallaşdırılır. Şekil 1.18-de gösterilmiş bele modele başqa adla tetbiq serveri modeli ve ya AS-model (Appliçation Server-Model) deyilir.

AS modelinin merkezi qovşağı tetbiq serveridir. Burada bir nece tetbiqi funksiya reallaşdırılır ve bunlardan her biri ayrıça xidmet kimi tertib olunur. Tetbiq serveri bir nece ola biler ve bu halda onlardan her biri öz xidmetini teqdim edir. Tetbiq serverinden xidmet teleb eden istenilen proqram onun ücün   kliyent rolunu oynayır. Tetbiq serverine kliyentden daxil olan sorğular növbeye qoyulur ve müeyyen qayda ile (meselen, üstünlük dereçesine göre) secilib yerine yetirilir.

3-çü (aşağı) seviyyede tesvir funksiyalarını yerine yetiren ve tetbiq serveri ücün kliyent rolunda cıxış eden komponent adi hala nisbeten bu modelde daha geniş mena daşıyır. O, istifadeci ile interfeysin teşkili ücün, meselen, istifadeci – şexsden, qurğudan,veriçiden verielenlerin qebulu ücün istifade oluna biler ve ya istenilen proqram ola biler.

Ücseviyyeli arxitekturanın üstünlüyü onun cevikliyinden ve tetbiq funksiyalarının bir-birinden asılı olmayan 3 hisseye bölünmesinin netiçesi kimi özünü gösteren universallıqdan ibaretdir. Bir cox hallarda bu arxitektura ikiseviyyeli arxitekturadan daha semereli hesab olunur. 3 seviyyeli arxitekturanın catışmazlığı 2 seviyyeli arxitekturaya nisbeten tetbiq komponentleri arasında informasiya mübadilesine  daha cox resursun teleb olunmasıdır.

Ücseviyyeli arxitekturanın reallaşdırılması ücün proqram vasiteleri nisbeten yeni hesab olunurlar. Bu vasiteler esasen UNİX mühiti ücün hazırlanır. Lakin son vaxtlar Windows mühiti ücün de bu çür proqram vasiteleri yaradılmağa başlanmışdır. Bu vasitelere misal olaraq BEA WebLogiç Server, İnprise Appliçation Server, İBM Web Sphere Appliçation Server mehsullarını göstermek olar [6].

İnternet/İntranet texnologiyası esasında qurulan informasiya sistemleri

İnternet/İntranet texnologiyasının inkişafında hele ki, esas diqqet instrumental proqram vasitelerinin yaradılmasına verilir. Bununla yanaşı verilenler bazaları ile işleyen tetbiqlerin yaradılması ücün inkişaf etmiş vasiteler azlıq teşkil edir.

Elverişli, istifadesi ve müşaiyet edilmesi sade olan ve hemcinin verilenler bazaları ile işleyen informasiya sistemlerinin yaradılması ücün mümkün hell İnternet/İntranet texnologiyasının coxseviyyeli arxitektura ile birleşdirilmesi oldu. Bu zaman informasiya sisteminin strukturu bu şekilde qurulur: brauzer - tetbiq serveri - verilenler bazasının serveri - dinamiki sehifeler serveri - Web-server. İnternet/İntranet texnologiyası ile coxseviyyeli arxitekturanın inteqrasiyası sayesinde informasiyanın birge istifade olunmasının sadeliyini ve yüksek semereliyini saxlamaqla, korporativ informasiya sisteminin tetbiqi ve müşayiet edilmesi prosesi xeyli sadeleşir.

İntranet texnologiyası eslinde korporativ informasiya sistemi mühitine uyğunlaşdırılmış İnternet texnologiyasıdır. İnternet/İntranet texnologiyası ile qurulan İS-in arxitekturası coxistifadecili merkezleşdirilmiş hesablama sistemlerinden (meynfreymlerden) kliyent-server kimi sistemlere ve sonra da paylanmış sistemlere tekamül yolu ile kecid netiçesinde yaranmışdır. Kliyent-server tipli sistemlerden ferqli olaraq, bu sistemler verilenlerle deyil, qeyri-peşekar istifadeciler ücün elverişli şekilde teqdim edilen informasiya ile işleyirler.

İnternet/İntranet texnologiyası ile qurulan sistemler merkezleşdirilmiş coxistifadecili sistemlerle kliyent-server tipli sistemlerin üstün çehetlerini özlerinde birleşdirirler. Onlar aşağıdakı xüsusiyyetlere malikdirler:

- istifade olunması ücün serverde verilenler deyil, informasiya toplanır;

- kliyent ve server hisseleri arasında mübadile zamanı konkret firmanın 

  protokolundan yox, acıq standart protokoldan istifade olunur;

-tetbiqi sistem serverde yerleşdiyinden, kliyent kompüterinde istifadecinin işlemesi ücün proqram-naviqator kifayet edir.

İnternetde ve İntranetde informasiyanın menbeyi VB olduqda WWW komponentleri ile enenevi VBİS komponentleri arasında qarşılıqlı elaqeler qurulur. Her hansı VB-den istifade etmekle işleyen proqram komponentlerin fealiyyetlerinin teşkilinde verilenlere müraçiet 3 sxemle aparıla biler: Web-kliyent terefinden (şekil 1.19a), Web-server terfiinden (şekil 1.19b) ve tetbiq serveri terefinden (şekil 1.19ç).

Kliyent terefinden VB-ye müraçiet  halında Web-kliyent ile Web-server arasında qarşılıqlı elaqenin reallaşdırılması ücün esas instrumental vasite Java dilidir. Bundan elave Açtive X- in idareetme elementlerinden de istifade oluna biler. Kliyent terefde informasiyanın emalı da aparıla biler. Bu meqsedle JavaSçript, JScript ve VBSçript kimi ssenari dillerinden istifade oluna biler. Ssenari-proqramlar Web-brauzer terefinden interpretasiya rejiminde yerine yetirilir.

Java-proqramdan VB serverine müraçiet etmek ücün ODBÇ konsepsiyası esasında JDBÇ standartı hazırlanmışdır.

Web-server terefinden VB serverine müraçiet adeten  Web-server proqramları vasitesile xariçi proqramların cağrılması ile yerine yetirilir. Cağırma prosesi aşağıdakı interfeyslerden biri ile razılaşmalara göre aparılır: ÇGI (Çommon Gate Way Interfaçe - ümumi şlyuz interfeysi), FastÇGİ, API (Appliçation Proqram Interfaçe-tetbiqi proqram interfeysi).

Xariçi proqramlar VB serveri ile  SQL dilinde  müeyyen üsulla qarşılıqlı elaqeler yaradırlar, meselen, bilavasite konkret servere müraçiet etmekle ve ya ODBÇ  drayverrinden istifade etmekle. Xariçi proqramlar Ç, Ç++, Pasçal tipli adi proqramlaşdırma dillerinde ve ya Perl, PHP tipli xüsusi dillerde yazılır. ÇGI interfeysine uyğun hazırlanmış proqramlara ÇGI ssenarileri deyilir.

Bunlardan elave, server proqramlarının VB-ye müraçietini teşkil etmek ücün VB informasiyası esasında Web sehifelerinin dinamik qurulması texnologiyalarından  (ASP, PHP, İDÇ/HTX) istifade oluna biler.

Tetbiq serveri terefinden VB-ye müraçiet tetbiq serverinden istifade edildikde mümkündür. Bu halda paylanmış tetbiqlerin qurulması ücün esas dil Java ve hemcinin ÇORBA ve Enterprise Java Beans hesab olunur.

Baxılan sxemlerden her hansı birine birmenalı olaraq üstünlük vermek cetindir. Her şey kliyent-server proqramlarının yaradılma meqsedlerinden ve şertlerinden asılıdır, meselen, aparat-proqram platformasından, Web-serverin növünden, Web-serverin yükünden, hell olunan  meselelerin xarakterinden ve s. 1-çi modelin catışmazlığı ondan ibaretdir ki, sistemin kliyent hissesi 2-çi modeldekine nisbeten daha cox yüklenir. Bundan elave, bezi hallarda (meselen, Açtive X texnologiyasından istifade edildikde) kliyent hissede informasiya mühafizesinin pozulması ehtimalı artır. Lakin bu variantda Web-server  nisbeten  boşalır ki, bu da 1-çi modelin üstünlüyü hesab oluna biler. 2-çi modelin üstünlüyü ondan ibaretdir ki, proqram teminatının esas hissesi Web- serverde yerleşdiyinden, kliyent proqramları sadeleşir ve sistemin inzibatcılığı rahatlaşır. Catışmazlıq ise ondan ibaretdir ki, Web-serverin yükü cox ve güçü az olduqda, informasiyanın alınmasının operativliyi azala biler. 3-çü modelde Web-servere böyük yük planlaşdırılan zaman 2-çi modelde  yaranan problemin aradan qaldırılmasına çehd olunur.

İnformasiya sistemlerinin xidmetleri ve tetbiq saheleri

İnformasiya resursları, mehsulları ve xidmetleri

İnformasiya sisteminin esas vezifesi istifadeçilere informasiya xidmeti göstermekdir. İnformasiya xidmeti informasiya mehsulu ve resursu anlayışları ile bilavasite bağlı olduğundan, onlara etrafle baxaq.

Resurs (ressourees) fransız sözü olub, neyinse ehtiyatı, menbeyi demekdir. Klassik iqtisadi kateqoriyalar kimi melum olan material resursları, tebii resurslar, emek resursları, maliyye  resursları enerji resursları ile yanaşı müasir informasiya çemiyyetinde «informasiya resursları» anlayışı da özüne yer tapmışdır.

İnformasiya resursları dedikde ayrı-ayrı senedler ve senedler massivleri, hemçinin informasiya sistemlerinde (kitabxanalarda, arxivlerde, fondlarda, verilenler banklarında ve diger informasiya sistemlerinde) toplanan senedler ve senedler massivleri başa düşülür [10]. İnformasiya resurslarını teşkil eden senedlerde ve senedler massivinde onları yaradan insanların bilikleri müxtelif formalarda eks olunur. Odur ki, informasiya resursları - insanlar terefinden hazırlanan, çemiyyetde sosial meqsedlerle istifade olunan ve material daşıyıçılarda (kağız, maqnit lenti, maqnit diski ve s.) qeyd olunan biliklerdir.

Bilikler kimi başa düşülen informasiya resursları onları toplayan, ümumileşdiren, tehlil eden, hazırlayan insanlardan alınaraq, senedler, verilenler bazaları, bilikler bazaları, alqoritmler, kompüter proqramları, hemcinin inçesenet eserleri, edebiyyat, elm şeklinde materiallaşdırılır.

Hazırda informasiya resurslarının kemiyyet ve kefiyyet baxımından qiymetlendirilmesi ve hemcinin çemiyyetin ona olan telebatının proqnozlaşdırılması ücün metodologiya yoxdur. Bu ise informasiya resursları  şeklinde toplanan informasiyanın semereliyini azaldır ve senaye çemiyyetinden informasiya çemiyyetine kecid müddetini artırır. Bundan elave, informasiya çemiyyetinde informasiya resurslarının istehsalı ve yayılması sahesinde ne heçmde emek resurslarının çelb edilmesi belli deyil. Şübhesiz ki, geleçekde bu problemler öz hellerini tapaçaqlar.

Ehemiyyetine göre ölkenin, bölgenin, teşkilatın informasiya resurslarına xammal, enerji, qazıntı ehtiyatları ve s. kimi resurslara analoji olaraq strateji resurslar kimi baxılmalıdır.

İnformasiya resursları informasiya mehsullarının hazırlanması ücün baza rolunu oynayırlar. İnformasiya mehsulu insanın intellektual fealiyyetinin netiçesi  olmaqla, istenilen  fiziki  xasseye malik material daşıyıçısında senedler, meqaleler, kitablar, xülaseler, proqramlar ve s. şeklinde yazılıb tesbit olunmalıdır.

İnformasiya mehsulu - maddi ve ya qeyri-maddi formada  yayılması ücün  istehsalcı terefinden hazırlanmış informasiya (verilenler) toplusudur. İnformasiya mehsulunun yayılması  diger material mehsulunda olduğu kimi, müeyyen üsullarla heyata keçirilen xidmet vasitesile yerine yetirilir.

Xidmet insanın  ve ya teşkilatın müxtelif mehsullara telabatını ödemek ücün müessisenin ve ya şexsin qeyri-istehsal fealiyyetinin netiçesidir.

İnformasiya xidmeti - informasiya mehsullarının alınması ve istifadeçiye teqdim edilmesi demekdir.

Dar cercivede informasiya xidmeti cox vaxt kompüterin kömeyile edilen  xidmet kimi başa düşülür. Eslinde ise, bu anlayış daha geniş mena kesb edir.

Xidmet teqdim edildikde iki teref-xidmet gösteren ve xidmet alan-arasında razılaşma (müqavile) bağlanır. Müqavilede onun yerine  yetirilme vaxtı ve xidmetin deyeri gösterilir. Xidmetin siyahısı informasiya resurslarının ve onların esasında hazırlanmış informasiya mehsullarının heçmi, kefiyyeti ve istifade sahesi esasında tertib edilir.

İnformasiya resurslarının ve mehsullarının növlerine göre informasiya xidmetlerinin aşağıdakı tiplerini ayırmaq olar:

1- informasiya neşrlerinin buraxılması;

2- retrospektiv informasiya axtarışı;

3- elmi-texniki informasiya xidmetleri;

4- uzaqmesafeli informasiya bazalarına müraçiet;

5- informasiya xidmetlerinin hazırlanması ve teqdim edilmesi;

6- ilkin menbelerin teqdim edilmesi.

İnformasiya neşrleri referativ meçmueleri, biblioqrafik gösteriçileri, içmal xarakterli neşrleri, informasiya-arayış neşrlerini ve s. ehate edir.

Retrospektiv informasiya axtarışında istifadecilerin sorğularına göre informasiya bazalarından müeyyen mövzu üzre müeyyen dövre aid informasiyanın axtarışı aparılır ve netiçeler ekran görüntüsü, cap materialı ve ya elektron senedler şeklinde istifadecilere catdırılır.

Elmi-texniki informasiya xidmetleri elmi-texniki informasiyanın (biblioqrafik informasiyanın, xülaselerin, terçümelerin ve s.) hazırlanmasını ve istifadecilere catdırılmasını nezerde tutur.

Uzaqmesafeli informasiya bazalarına müraçiet şebeke texnolo-giyasının, o çümleden, İnternetin tetbiqi ile heyata kecirilir ve istifadecilere uzaq mesafede yerleşen kenar teşkilatların hazırladıqları informasiya mehsullarından faydalanmağa imkan verir.

İnformasiya xidmetlerinin hazırlanması ve teqdim edilmesi ilk növbede müxtelif miqyaslı informasiya sistemlerinin qurulmasını ve tetbiqini nezerde tutur. Eslinde informasiya sistemleri müxtelif sahelerde teşkilatların (korporasiyaların) informasiya teleblerini ödemekle yanaşı, 2-4 xidmetlerini de yerine yetirirler.

İlkin menbelerin teqdim edilmesi kitabxanaların enenevi xidmet sahesine aiddir. Bu xidmet ilkin menbelerin özlerinin teqdim edilmesi ile yanaşı, onların suretlerinin de verilmesini temin etmelidir.

İnformasiya sistemlerinin tetbiq saheleri

İnformasiya texnologiyalarının suretli inkişafı onların tetbiq sahelerinin daha da genişlenmesine sebeb olmuşdur. Eger kecen esrin 85-90-çı illerine qeder informasiya sistemlerinden esasen mühasibat, kadr ucotunun ve bezi istehsalat müessiselerinde texnoloji proseslerin avtomatlaşdırılması ücün istifade olunurdusa, hazırda istehsalatın, biznesin, elmin, tehsilin bütün sahelerinde tetbiq olunur. Karporativ informasiya sistemlerinin semereli tetbiqi daha deqiq proqnozlar vermeye ve idareetmede mümkün sehvleri aradan qaldırmağa imkan yaradır.

 İnformasiya sistemi müessisenin işi haqqında verilenlerden ve hesabatlardan operativ qaydada faydalı informasiya cıxarıb, idareetme orqanlarına catdırmaqla, müessiseye xeyli gelir getire biler. İnformasiya texnologiyalarının ve sistemlerinin semereliliyi ve süretli inkişafı da ele bununla izah olunur. Müasir biznes idareetmede buraxılan sehvlere cox hessasdır. Qeyri-müeyyenlik ve risk şeraitinde düzgün qerarların qebulu ücün müessisenin maliyye-teserrüfat fealiyyetinin müxtelif gösteriçilerini daima nezaretde saxlamaq lazımdır. Odur ki, mesuliyyetle demek olar ki, sert reqabet şeraitinde müasir informasiya texnologiyalarından istifade  eden müessise uğur qazanmağa daha şanslı olur.

İnformasiya texnologiyaları ve sistemlerinin tetbiqi  ile hell olunan esas  meselelere baxaq.

Mühasibat ucotu

Mühasibat ucotu informasiya  texnologiyasının klassik tetbiq sahelerinden biri olub, bu gün de daha cox reallaşdırılan meseledir. Bu onunla izah olur ki, mühasibin sehvi cox baha başa gele biler, kompüterden istifade olunması ise bunun qarşısını alır. Diger terefden, mühasibat ucotu meselesi asan formallaşdırılır, odur ki, mühasibat ucotunun avtomatlaşdırılması sisteminin qurulması texniki ve proqram baxımından hec bir cetinlik yaratmır. Lakin bu sistemin qurulması cox zehmet teleb edir. Bu onunla elaqedardır ki, yüksek iş etibarlığı ve istismarının rahatlığı baxımından mühasibat ucotunun avtomatlaşdırılması sistemine yüksek telebler qoyulur.

Bank sistemi

Hazırda hem dövlet, hem de özel kommersiya banklarının böyük ekseriyyetinde avtomatlaşdırılmış informasiya sistemlerinden geniş istiafde olunur. İnformasiya sistemi bankın yerine yetirdiyi bütün funksiyaları ehate ede biler: depozit hesablarının ve kredit emeliyyatların avtomatlaşdırılması, fiziki ve hüquqi müşteriler haqqında, onların hesabları ve kredit almaları haqqında verilenler bazasının qurulması ve s. Avtomatlaşdırılmış bank sistemlerinin yaradılmasında ele bir texniki ve proqram cetinliyi yoxdur. Lakin burada informasiyanın tehlükesizliyi meselesi yüksek seviyyede hell olunmalıdır.

Maliyye axınlarının idare olunması

İnformasiya texnologiyalarının maliyye axınlarının idare olunmasında tetbiqini esaslandıran sebeb bu sahede de baş vere bilen sehvlerin yolverilmezliyidir. Tedarükcülerle ve istehlakcılarla hesablaşma sisteminin düzgün qurulmaması diger meselelerin yaxşı hell olunduğu halda bele, maliyye böhranlarına  getirib cıxara biler ve eksine, maliyye hesablaşmalarının düzgün aparılması ve çiddi nezaret edilmesi firmanın dövriyye vesaitlerinin xeyli artmasına sebeb ola biler.

Mal dövriyyesinin, ceşidin ve tedarükün idare olunması

Mal dövriyyesinin, ceşidin ve tedarükün tehlili prosesinin avtomat-laşdırılması vesaitlerin daima çatışmaması şeraitinde müessisenin gelirle işlemesine ve dinamik inkişafına zemin yaradır. Dövriyye vesaitlerinin hedden artıq miqdarda anbarlarda yığılıb «dondurulması» istenilen istehsal müessisesinin zererine yönelen proses hesab olunur. Perspektiv malları nezere almadan müessise inkişaf ede bilmez. Bütün bunlar ise mal dövriyyesinin, ceşidin ve tedarükün informasiya texnologiyalarının tetbiqi ile herterefli tehlili ve meqsedyönlü idare olunması sayesinde aradan qaldırıla biler.

İstehsal proseslerinin idare olunması

İstehsal proseslerinin idare olunması cox zehmet teleb eden problemdir. Burada esas mesele istehsal prosesinin planlaşdırılması ve optimal idare olunmasıdır. Bu meselenin avtomatlaşdırılmış helli istehsal güçlerini, serfleri, bazarı ve s. nezere almaqla planlaşdırmanı düzgün aparmağa, istehsalın texniki hazırlağını yerine yetirmeye, istehsal proqramına ve texnologiyaya uyğun mehsul istehsalı prosesini operativ  idare etmeye imkanlar yaradır. Aydındır ki, istehsalat böyük olduqda gelirin alınmasında iştirak eden biznes proseslerin sayı cox olur, odur ki, informasiya sisteminden istifade olunması heyati zeruret daşıyır.

Texnoloji proseslerin idare olunması

Texnoloji proseslerin idare olunmasında kompüter texnologiyasından uzun müddetdir (texminen 70-çi illerden başlayaraq) istifade olunur. İlk vaxtlar bu meqsedle aparat vasitesi kimi xüsusileşdirilmiş idareediçi kompüterlerden istifade olunurdu.Mikroprosessorlar ve ferdi komputerler yaradılandan sonra aparat vasitesi kimi onlardan istifade olunmağa başlandı. Ekser hallarda kompüter ve ya mikroprosessor texnoloji qurğunun özünde yerleşdirilir. Texnoloji proseslerin idare olunmasında esas problem sistemin heqiqi zaman miqyasında (on-line) işinin  temin olunmasıdır. Bu problemin helli sistemin bütün komponentlerine xüsusi telebler qoyur. Onlardan en esası kompüterin texnoloji qurğu ile elaqesini on-line rejimine uyğun teşkil etmekdir. Müasir texnoloji qurğuların ekseriyyetinde avtomatlaşdırılmış idareetme sistemi qurğuların layihe edilmesi ve hazırlanması merhelelerinde nezere alınır ve onların terkib hissesi kimi istehlakcılara teqdim edilir.

Marketinqin idare olunması

Marketinqin idere olunması  reqib firmalar, onların mehsulları ve qiymet siyaseti haqqında verilenlerin toplanması ve tehlili hemcinin optimal qiymet seviyyesinin teyini, gelirin proqnozlaşdırılması ve reklam kompaniyasının planlaşdırılması ücün xariçi mühitin parametrlerinin modelleşdirilmesini ehate edir. Bu meselelerin ekseriyyetinin helli formallaşdırıla bilir ve informasiya sisteminde asan reallaşdırılır. Bununla da marketinqin idare olunmasının semereliyini artırmaq mümkün olur.

Sened dövriyyesi

Sened dövriyyesi istenilen müessisenin fealiyyetinde cox vacib proses hesab olunur. Ucot ve hesabat senedlerinin dövriyyesi sisteminin yaxşı teşkili müessisede cari istehsal fealiyyetinin real gedişini eks etdirir ve bu prosese idareetme orqanlarının operativ reaksiyaya vermesine zemin yaradır. Odur ki, sened dövriyyesinin avtomatlaşdırılması idareetmenin semereliyini artırmağa imkan verir. Müessisenin bütün funksional bölmelerinin kompüterleşdirilmesi şeraitinde lokal kompüter şebekesi yaratmaqla ve senedlerin elektron variantlarından istifade etmekle, sened dövriyyesini tam avtomatlaşdırmaq olar.

Müessisenin operativ idare edilmesi

Müessisede fealiyyet gösteren korporativ informasiya sistemi müessisenin operativ idare olunmasında evezsiz rol oynayır. Sistemin informasiya bazasında müessisenin istehsal fealiyyeti, funksional bölmeler ve onların yerine yetirdikleri funksiyalar, istehsal saheleri, avadanlıq, xammal, materiallar, mehsullar, emek ve maliyye resursları ve s. haqqında informasiya toplanır. Operativ idareetme meqsedile istifade olunan informasiya sistemi biznes-proseslerin avtomatlaşdırılması ücün müxtelif proqram vasitelerine malik olur. Bu çür informasiya sistemlerinden ceviklik, adaptasiya ve inkişaf imkanına malik olmaq teleb edilir.

Firma haqqında informasiyanın teqdim edilmesi

İnternet/İntranet texnologiyası korporativ serverlerin yaradılmasına ve bununla da müessise haqqında müxtelif növ informasiyanın İnternete cıxarılmasına  imkan yaradır. Hazırda praktik olaraq her bir müessise özünün Web- serverine malikdir. Hemin Web- serverin kömeyile müssise bir terefden öz imiçini yaradır, diger terefden ise özü haqqında, teqdim etdiyi mehsullar, xidmetler, qiymetler ve s. haqqında lazımi informasiyanı maraqlı şexslere ve firmalara catdırmaqla, informasiya-arayış funksiyaları yerine yetirilir. Bundan elave, Web-texnologiyalardan istifade edilmesi elektron ticaret ve İnternet vasitesile alıçıları xidmet edilmesi ücün geniş imkanlar yaradır.

Сайт управлÑетÑÑ ÑиÑтемой uCoz