|
|
|
Windows sisteminin inkişaf tarixi və əsas xüsusiyyətləri Windows əməliyyat sistemi istifadəçilər üçün rahat işləmə mühiti yaratmaq məqsədilə meydana gəlmişdir. Bü əməliyyat sistemi yaranmamışdan əvvəl istifadə edilən istənilən əməliyyat sistemi istifadəçidən kompüteri idarə edən əmrlər dilinin bilməнsiнni tələb edirdi. Windows əməliyyat sisteminin yaranması sistem mühiti və burada işləmə qaydasını dəyişməyə imkan verdi. İstifa-dəçi üçün çox sadə işləmə qaydalarına malik olan qrafiki interнfeyнsin meydana gəlməsi istifadəçini əmrlər strukturunu öyrənнməkнdən azad edir. Maraqlıdır ki, bu əməliyyat sisteminin ilk verнsiнyalarının meydana gəlməsi istifadəçilər tərəfindən çox soyuq qarнşılandı. 1985 - 1990-jı illər ərzində bu əməliyyat sistemi çox da istifadə olunmadı. Yalnız 1990-jı ildən sonrakı beşillikdə Windows əməliyyat sistemi kompüter dünyasının ona qarşı olan münasibətini dəyişdirdi. İlk versiyalarında MS-DOS əməliyyat sisteminin qrafik örtuyu kimi meydana çıxan bu yeni əməliyyat sisнtemi Windows-95, Windows-98 və Windows-2000 kimi versiнyaнlarında tam hüquqlu əməliyyat sistemi kimi özünün təsdiqini tapdı. IBM PC fərdi kompüterlər üçün qrafik mühitin yaradılması problemi üzərində Microsoft kompaniyası 1981-ji ildə MS-DOS1.0 əməliyyat sitstemini buraxdıqdan dərhal sonra müəyyən işlər aparmağa başlayır. İş üzərində birinji mərhələ 1983-jü ilin aprel ayında başa çatır və bu vaxt Interface Manager proqramı meydana gəlir. Lakin bu proqram üzərində təkmilləşdirmə aparılmasına baxmayaraq, 2 il ərzində istifadəçilər bu proqramнdan istifadə etmirlər. Yalnız 1985-ji ilin iyun ayında Interface Manager layihəsi Windows1.0 adı altında işıq üzü görür. Lakin bu variant da əvvəlki variantlar kimi istifadəçilər tərəfindən yaxşı qarşılanmamasına baxmayaraq, bu əməliyyat sistemi üzərində işlər davam etdirilir. 1987-ji ilin oktyabr ayında Windows2.0 əməliyyat sistemi işıq üzü görür və istifadəçilər tərəfindən rəğbətlə qarşılanır. Windows2.0 əməliyyat sistemi üçün Microsoft Ecxel jədvəl proнsesнsoru və Word1.0 mətn prosessoru işlənib hazırlanır. 80286 mikroprosessorlu kompüterlər üçün hazırlanan Windows versiyası istifadəçilərə genişləndirilmiş yaddaşdan istifadə etməyə, 80386 mikroprosessorlu kompüterlər üçün hazırlanmış Windows versiyası isə çoxməsələliyə imkan vermişdir. 1990-jı ilin may ayında MS-DOS əməliyyat sisteminin qrafiki örtüyü olan Windows 3.0 versiyası meydana gəlir. Bu versiya istifadəçilər arasında daha tez müsbət rəy qazanır. Windows3.0 nəinki qrafiki interfeysə, həmçinin çoxməsələlik reciнmiнnə də malik olmuşdur. Windows sisteminin ən vajib xüsuнsiyнyətlərindən biri xariji qurğularla işləmək qabiliyyətinə malik olmasıdır. Bu əməliyyat sistemi xariji qurğuların işlərinin təşkiнlini öz üzərinə götürüb, bunu tipik interfeys vasitəsilə həyata keçirir. Belə olan halda MS-DOS əməliyyat sistemində olduğu kimi burada bütün tətbiqi proqramlar üçün drayverləri yazmaq lazım olmur. Bunun üçün Windows əməliyyat sistemində yalnız bir drayver olur ki, istifadə olunan bütün əlavələr həmin bu drayнverə mürajiət edə bilir. Həmçinin bu versiyada Proqram Dispetçeri (Program Manager) meydana gəlir ki, bunun köməyilə mausdan istifadə etməklə kompüteri daha rahat idarə etmək imkanı yaranır. Lakin bütün bu müsbət jəhətlərə baxmayaraq, Windows3.0 əməliyyat sisteminin işləmə etibarlılığı çox da böyük deyildi. Bu mənfi jəhət 1992-ji ilin aprel ayında buraxılan Windows3.1 versiyasında aradan qaldırılmış və bu versiya daha böyük rəğbət qazanmışdı. Bu versiyadan başlayaraq Microsoft kompaniyası 80386 və ondan sonra gələn prosessorlara xas olan virtual yaddaşın təşkil edilməsi imkanına malik əməliyyat sisteminin istehsalı ilə məşğul olur. 1995-ji ilin sentyabrında buraxılmış Microsoft Windows 95 əməliyyat sistemi IBM PC kompüterləri üçün ilk qrafiki əməliyнyat sistemi olmuşdur. Bu əməliyyat sistemi böyük üstün jəhətlərə malik olduğu üçün, o, bütün kompüter dünyasında geniş tətbiq olunmağa başlayır. Lakin bu əməliyyat sisteminin praktiki istifadə olunması zamanı aydın olur ki, onun bir sıra mənfi jəhətləri, o jümlədən çox da böyük olmayan işləmə etibarlılığı vardır. Bu mənfi jəhətlər sonralar təkmilləşdirilmiş Windows-95 variantı olan OSR2 sistemində aradan qaldırılır. 1998-ji ildə istehsal edilən Windows98 əməliyyat sistemi əsasən gələjəkdə istifadə olunmaq üçün buraxılır. Burada əvvəlнlər ayrıja satılan bir sıra proqram məhsullarının daxil olduğu standart proqramlar komplekti, həmçinin kommuнnikasiya imнkanнları da genişləndirilmişdir. Eyni konsepsiyaya malik olduqları üçün Windows95 və Windows98 əməliyyat sistemləri yerinə yetirнdikləri funksiyaya görə bir-birinə daha yaxın olub, istifadəçiyə eyni interfeyslər xidməti göstərirlər. Görünür ki, Windows98 - in tərkibində olan WebTV for Windows vasitəsi hələ uzun müddət istifadə ediləjək, lakin XXI əsrdə bu proqram daxilində olan yayılma arxitekturası kompüнterdən istifadə edib-etməməsindən asılı olmayaraq, hər bir insanın həyatına təsir göstərəjək. Windows 98 istifadəçiləri Microsoft Net Meeting proqraнmıнnın köməyilə videotelefon xidmətindən istifadə edə bilərlər. Artıq müəssisələrdə videokonfransların keçirilməsi adi bir haldır. Kiçik biznesdə hal-hazırda lazım olan uzaq məsafədəki tijarət mağaнzaнlaнrının fəaliyyətinə videonəzarət mümkündür. Bunun üçün yalnız telefon xətti, çox da baha olmayan videokamera, fərdi kompüter və Windows 98 əməliyyat sistemi lazımdır. Windows 98 əməliyнyat sistemindən kənara çıxmayaraq, öz əlimizlə multimedia ensiklopediyasını yaratmaq mümkündür Bunun üçün lazım olan bütün proqramlar vardır: multimedia sənədlərinin təşkili üçün Frontage Express redaktoru, onlara baxış üçün Internet Explorer ijmalı, səs və musiqi müşayiətinin idarəsi üçün multimedia vasiнtələri, qrafik və mətnləri emal etmək üçün qrafik və mətn redaktorları. Yeni yaradılan Windows 2000 əməliyyat sisteminin fərqli xüнsuнsiyyətləri onun Microsoft Office 97 və Office 2000 tətbiqi proqнramları ilə sıx inteqrasiya etməsi, digər firmalar tərəfindən yaradılmış proqramlarla işləyə bilməsi və istifadəçiyə Internet-dən sürətli və səmərəli istifadə etmək imkanı verməsidir. Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi dörd proqram məhsulundan təşkil olunub: Microsoft Windows 2000 Professional Ц stolüstü və mobil kompüterlər üçün nəzərdə tutulan baza əməliyyat sistemidir; Microsoft Windows Server Ц çoxməqsədli yeni nəsil şəbəkə əməliyyat sistemidir. Əməliyyat sisteminin tərkibinə daxil olan çoxlu sayda Internet və Web-xidmətləri informasiyanın yayılmaнsına və Web- tətbiqi proqramların yaradılmasına imkan verir. Microsoft Windows Advanced Server Ц server əməliyyat sisнtemi olmaqla klasterli sistemlərin yaradılmasına və böyük tutumнlu verilənlər bazasının səmərəli quraşdırılmasına imkan verir. Microsoft Windows DataCenter ServerЦ yeni, olduqja güjlü server əməliyyat sistemidir. 32 mərtəbəli arxitektura xarakteristikası. Windows 95 - IBM PC tipli kompüterlər üçün ilk 32 mərtəbəli əməliyyat sistemidir. O, 32 mərtəbəli proqramlarla işləmək üçün yaranmış və onun bir çox komponentləri məhz 32 mərtəbəlidir. MS-DOS əməliyyat sisteminə aid olan proqramların əksəriyyəti 16 mərнtəнbəнli proqramlar olub, mikroprosessorun real iş recimindən istiнfaнdə olunur. Real recimdə işləyən zaman yaddaşın 1 Mbaytdan yuxarı olan hissəsindən istifadə çətinlik törətdiyindən, bu recimdə işləнyən proqramların imkanları bir qədər məhdud olur. MS-DOS əməliyyat sistemi mikroprosessorun mühafizə recimində işləmə-sini təmin edən 32 mərtəbəli proqramları təmin edən vasitələrə malikdir. Bu jür proqramların MS-DOS mühiнtinнdə işləməsi üçün MS DOS-un funksiyalarını genişlənнdirən əlavə proqram təminatı tələb olunur. Həmçinin elə bir variant mövjudнdur ki, mühafizə reciнmiнni təmin edən funksiyalar bilavasitə proqнramın koduna daxil edilib, onun həjmini artırır. Windows 95 əməliyyat sistemi tamamilə 32 mərtəbəli proqнramların işini təmin edir və bu sistem elə layihələndirilmişdir ki, mühitdə 32 mərtəbəli proqramlardan istifadə ən optimal olsun. Windows mühitində 16 mərtəbəli proqramlar müvəffəqiyyətlə işləyə bilir, lakin bu proqramlar sistemin bütün resurslarından tam istifadə edə bilmir. Qeyd etmək lazımdır ki, 32 mərtəbəli proqramlar 16 mərtəнbəнli proqramlara nəzərən əməli və disk yaddaşının çox hissəsini tuturlar. Buna baxmayaraq, bu zaman: 1) proqramın işləнmə sürəti artır; 2) elektron yaddaşı da daxil olmaqla, bütün yadнdaş növlərinin qiyməti ujuz başa gəlir. Bir-birini aradan götürən çoxməsələlik və çoxaxınlıq xarakнteнrisнtikası. Windows əməliyyat sistemi çoxməsələlik (multitasking - multiməsələ) funksiyasına malik olub, eyni zaнmanнda bir neçə proqram yerinə yetirə bilir. Əməliyyat sistemi bu və ya digər proqramın tələbinə o qədər operativ reaksiya verir ki, həmin proqramların eyni vaxtda işləməsi təsəvvürü yaranır. Məsələn, mətn hazırlayan zaman hər hansı bir faylı paralel olaнraq çap etmək, həmçinin sərt diskdə virusun olub-olmamasını yoxlamaq mümkündür. Çoxməsələlik recimi kooperativ və aradan götürmək kimi 2 jür olur. Kooperativ çoxməsələlik recimdə (cooperativ multiнtasking) əməliyyat sistemi prosessor vaxtının paylanma probнlemi ilə məşğul olmur. Bu problemi proqramların özü həll edir. İdaнrəнnin ötürülmə momenti məsələnin yerinə yetirilmə gedişatından asılıdır. Kooperativ çoxməsələlik Windows3.1 mühitində həyata keçirilmişdir. Windows 95-də kooperativ məsələlik 16 mərtəbəli əlavələrlə təmin edilir. Çoxaxınlıq (multithreading) o deməkdir ki, işləyən proqнramнlar (proseslər) hər birisi sərbəst prosessor vaxtına malik bir neçə hissəyə bölünə bilirlər. Bunun sayəsində proqram eyni zamanda bir-birilə əlaqəsi olmayan bir neçə əməliyyatları yerinə yetirə bilir. Məsələn, jədvəl prosessorunda müxtəlif xanalardakı hesablaнmaнlar çoxaxınlıq xüsusiyyəti nətijəsində eyni vaxtda yerinə yetirilə bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, bu halda hesablama ilə paralel olaraq, həmin vaxtda verilənləri xanalara daxil etmək, çap qurğuнsuna çıxartmaq və s. əməliyyatları eyni zamanda yerinə yetirmək mümkündür. İstifadəçinin qrafik interfeysi. Windows-un istifadəçi interнfeyнsi videomonitorun qrafiki recimindən istifadə edir. İstifadəçinin yeni qrafik interfeysi monitor ekranında yerləşən "pənjərələr" sisнteнmindən ibarət olub, kompüterin işini idarə etmək üçün çox sayda müxtəlif qrafiki obyektlərdən ibarətdir. Bunun sayəsində üzərində elektron sənədlərinin yerləşdiyi istifadəçinin elektron iş stolu ideyası həyata keçirilmiş olur. İstifadəçinin bu jür qəbul edilmiş qrafiki interfeys konsepsiyası Windows 95 adı altında olan bütün proqram məhsulları üçün xarakterik bir xüsusiyyət daşıyır. Bunun vasitəsilə istifadəçinin işi üçün rahat mühit təmin etmək mümkün olur. "Plug and Play" texnologiyası əsasında yeni periferiya qurнğuннlarının qoşulması. MS DOS əməliyyat sistemi mühitində yeni periнferiya qurğularının kompüterə qoşulması üçün istifadəçi professional biliklərə malik olmalıdır: məsələn, konfiqurasiya faylını yazmağı bajarmalı, lazımi drayverin qoşulması əmrinin strukturunu bilməlidir. Windows mühitində isə bu məsələ çox asanlıqla həll olunur. Sistem özü sərbəst olaraq, konfiqurasiya fayllarını dəyişdirir, konkret texniki qurğunu aydınlaşdırır və onun avtosazlanmasını təmin edir. Bu jür texnologiya "Plug and Play" (qoş və işlə) adlanır. Əlavə qurğular xüsusi proqramlar - "usta"lar vasitəsilə kompüterə qoşulur. "Usta" "Plug and Play" texnologiyasını müdafiə edən istənilən qurğunu aydınlaşdıra bilir. Əgər qurğu bu texnologiyanı müdafiə etmirsə, o zaman "usta" proqramı istifadəçi üçün rahat formada bu qurğu barəsində əlavə məlumat sorğusu verir və bundan sonra qurğunun qoşulma prosesi sadələşir. Virtual yaddaşdan istifadə. Bildiyimiz kimi, kompüterdə əsas problem kimi əməli yaddaş tutumunun çatışmamazlığıdır ki, Windows 95 mühitində virtual (həqiqətdə olmayan) yaddaş vasitəsilə bu problem həll edilmişdir. Virtual yaddaş, bildiyimiz kimi, məsələnin həlli üçün ayrılan virtual fəzanın bir hissəsində yerləşir, qalan hissə isə disk yaddaşında yerləşir. Əgər jari (aktiv) əlavənin işləməsi üçün əməli yaddaş kifayət etmirsə, o zaman bu anda mikroprosessor tərəfinнdən istifadə edilməyən əlavə və ya onun bir hissəsi əməli yaddaşdan çıxarılaraq diskə köçürülür. Bu boşalmış yerə avtiv əlavənin lazımi fraqmenti yüklənir. Yaddaşdan çıxarılan əlavəнləнrin birinə idarə verildikdə, o yenidən əməli yaddaşa yüklənir. Bunun nətijəsində yaddaşda olan digər əlavə yaddaşdan çıxarılır. Beləliklə, proqramlar disk və əməli yaddaş arasında dövr edir. Virtual yaddaşla təmin olunma eyni zamanda çoxlu sayda əlavələrin açılışına imkan verir. Lakin bu halda diskdən yaddaşa və yaddaşdan diskə yüklənmə əməliyyatları kompüterin məhsulнdarнlığını azaldır. Belə məqsədlər üçün istifadə olunan xariji yadнdaşın bir hissəsi yüklənmə faylı, bu proses özü isə "svolinq" adlaнnır. Faylların bü jür yüklənmə həjmi əməli yaddaşın tutuнmun-dan bir neçə dəfə çox ola bilər. Yüklənmə faylı - virtual yaddaşı təşkil etmək üçün istifadə olunur və sərt diskdə yerləşir. Virtual yaddaşın sazlanması avtoнmatik və əl ilə yerinə yetirilir. Bu sazlamanı yalnız xüsusi biliyə malik istifadəçi yerinə yetirə bilər. Virtual yaddaşı sazlamaq əməliyyatı "İdarə paneli" vasitəsilə həyata keçirilir. Belə ki, "Sistem" işarəsi işıqlandıqdan sonra "Virtual yaddaş" əlavəsi ekranda işıqнlanır. Sazlamanı avtomatik yerinə yetirmək üçün isə Windows əməliyyat sistemi sərbəst olaraq, jari məsələnin real tərkibindən asılı olaraq, virtual yaddaşın ölçüsünü seçir. Əvvəllər istehsal edilmiş proqram təminatları ilə uyğunlaşma. Proqram təminatı ilə uyğunlaşma dedikdə, bu əməliyyat sisteнmiнnin digər əməliyyat sistemlərinin proqram məhsullarını ijra etmək qabiliyyəti başa düşülür. Əksər hallarda, Windows 95 əməнliyнyat sistemi əvvəllər istehsal olunmuş proqramları ijra etməklə bərabər, MS-DOS əməliyyat sisteminin proqramlarını da ijra etmək xüsusiyyətinə malikdir. Kommunikasiya proqram vasitələrinə malik olmaq xüsusiyнyəti. Windows əməliyyat sistemi müxtəlif kommunikasiya və komнpüter şəbəkələrində geniş istifadə edilən xüsusi proqram vasiнtəнlərinə malikdir. Windows 95 əməliyyat sisteminin şəbəkə vasitələri aşağıнda-kılardır: - Direct Cable Connection proqramının köməyilə kabellər vasitəsilə birləşmiş kompüterlər arasında verilənlərin ötürülнməнsini təmin etmək; - Microsoft Exchange proqramı vasitəsilə lokal və qlobal şəbəkələrdə elektron poçtunu təşkil etmək; - Microsoft Fax proqramı vasitəsilə faks ötürməsini təşkil etmək; - Hyper Terminal proqramı vasitəsilə uzaq məsafədə yerləнşən kompüterlərlə fayl mübadiləsini təşkil etmək və qlobal şəbəkəyə qoşulmaq; - Bir neçə kompüterlər arasında bir səviyyəli kompüter şəbəkəsini təşkil etmək. Burada şəbəkə kompüterləri həm Windows 95, həm də Windows 3.11 sistemləri ilə idarə oluna bilərlər. - Xüsusi ayrılmış serverin köməyilə kompüter şəbəkəsinə qoşulmaq. Multimedia vasitələrinin olması. Windows 95 əməliyyat sisteнmi xüsusi aparat və proqram vasitələrinin köməyi ilə yüksək keyfiyyətli səs və video interaktiv işini təmin edə bilir. Multimeнdiaнnın əsas vəzifəsi səs siqnalını rəqəm şəklinə və əksinə çevirmək; ikinji element isə - videoplatadır ki, onun vasitəsilə video inforнmaнsiya rəqəm şəklinə və əksinə çevrilir. Səs platasına müxtəlif akustik sistemlər qoşulurlar. Səs və video ilə kompüterdə işləmək üçün çoxlu sayda proqram vasitələri mövjuddur. Bu jür əlavəlнəнrin minimal toplusu Windows-un tərkibində vardır. Bu əlavələr vasitəsilə audiokompakt-diskləri oxutdurmaq, onlara informaнsiyaнnı yazmaq və səs fayllarını redaktə etmək, həmçinin videoнkliplərə baxmaq olar. Qeyd etmək lazımdır ki, multimedia informasiyası (yəni jizнgi, audio və videoinformasiya) çox böyük yer tutur. Buna görə də belə informasiya kompakt-disklərdə yerləşdirilir və həmin diskнlərнdəнki informasiyanı oxumaq üçün kompüterdə "CD-ROM" disk qurğusu olmalıdır. Windows 98 əməliyyat sisteminin konsepsiyası Öz konsepsiyasına görə Windows 98 əməliyyat sistemi onнdan əvvəlki versiyalardan fərqlənmir və Windows 95 haqqında deyilənlər ona da aiddir. Lakin qısa istismar olunma vaxtına baxmayaraq, bu əməliyyat sistemi bir qədər stabil və etibarlı işləməsinə, işləmək üçün səmərəli, etibarlı, universal mühit təşkil edən təkmilləşdirilmiş qrafiki interfeysə malik olduğu üçün, istiнfaнdəçilər arasında böyük rəğbətlə qarşılanmışdır. Bu əməliyyat sistemində aşağıdakı yeniliklər edilmişdir: - qlobal "internet" şəbəkəsinə qoşulmaq imkanı; - idarənin etibarlılığı və keyfiyyəti; - məhsuldarlığın artımı. Qlobal İnternet şəbəkəsinə inteqrasiya. Windows 98 əməliyyat sistemini layihə edən mütəxəssislər onun kommunikasiya imkanнlaнrının inkişafına daha çox diqqət yetirmişlər. Əsas yenilik, Internet şəbəkəsində Web-səhifələrə baxış keçirtmək üçün istifadə oluнnan Internet Explorer ijmalına malik əməliyyat sisteminin yaraнdılmasıdır. İnternetə inteqrasiyanı həyata keçirən proqramlara aşağıdakılar aiddir: İnternetə qoşulma proqramı, elektron poçt proqramı (Outlook Express), rəqəm kanalları vasitəsilə teleнkonfransнların və telefon danışıqlarının təşkil edilməsi proqramı (NetMeeting), Web-səhifə redaktoru (FrontPage Express). Etibarlılığın və idarə keyfiyyətinin artırılması. Etibarlılığın artırıнlmasını həm yeni, həm də təkmilləşdirilmiş köhnə xidməti proqнramlar təmin edirlər. Bu proqramlar aşağıdakı əməliyyatları yerinə yetirirlər: sistem fayllarının yoxlanılması, diskin təmizнlənməsi və yoxlanılması, avtomatik texniki qulluq, reestrin yoxнlaнnılması, verilənlərin arxivləşdirilməsi və s. "İşçi stolunu" geniş-lənнdirmək üçün bir neçə monitorla işləmək imkanı yaranнmış, müxtəlif monitorlarda müxtəlif proqramların yerinə yetirilнməsi mümkün olmuş, həmçinin çoxekranlı proqramların və ya oyunнların yerinə yetirilməsi mümkün olmuşdur. Windows 98-də mausun düyməsini bir dəfə basıb xüsuнsi işaнrəнləri seçməklə, "İrəli", "Arxaya" düymələri vasitəsilə işləнmək çox rahat olur. Windows 98 əməliyyat sisteminə malik kompüter bütün sutнka ərzində işləyə bilir və bir sıra funksiyaları sərbəst yerinə yetirir: - sərt diskləri təmizləmək və gün ərzində orada yığılmış laнzım olmayan faylları ləğv etmək; - sərt disklərin vəziyyətini yoxlamaq və fayl strukturunda olan nasazlıqları aradan qaldırmaq; - vajib informasiyanın ehtiyat surətini əldə etmək; - sıxılmış informasiya toplusunun vəziyyətini yoxlamaq, onu başqa jür qablaşdırmaq, istifadə olunan verilənlər və proqнramнların sıxlaşdırma dərəjəsini artırmaq; - sərt disklərə qulluq etmək və diskin elə bir defraqнmentaнsiyasını yerinə yetirməkdir ki, bu halda proqramı işə salan zaman ora yüklənən fayllar, onların çağırılması qaydada diskdə yerləşнdirilsin. Məhsuldarlığın artırılması. Windows 95-ə nəzərən bu sistem daha məhsuldardır. Bu FAT 32 fayl sisteminin FAT 16 fayl sisteminə nisbətən diskdən daha səmərəli istifadə etməsi nətijəнsinнdə əldə edilmişdir. FAT32 diskdə FAT16-ya nisbətən daha kiçik klasterlər formalaşdırır. Bunun sayəsində disk həjmi daha səmərəli isitifadə olunur. Windows 98-in tərkibinə xüsusi xidmət proqramı daxil edilmişdir ki, bunun sayəsində FAT16 fayl sisteнmini FAT32 fayl sisteminə tez və təhlükəsiz çevirmək mümнkünнdür. Windows 98 daha tez kompüterə yüklənir və işin sona çatнmaнsı üçün az vaxt tələb edir. Diskin defraqmentasiyasının yeni proqramı kompüterin məhsuldarlığının artmasına kömək edir. Obyektyönlü platforma Proqram məhsullarının, o jümlədən Windows əməliyyat sisteminin müasir işlənmə texnologiyası obyektyönlü proqramнlaşdırma konsepsiyasına əsaslanmışdır ki, burada proqram və verilənlərə vahid yanaşmaq prinsipi əsas götürülür. Bu yanaşma özündə alqoritmləri və bu alqoritmlər tərəfindən emal edilən verilənləri birləşdirən obyekt anlayışına əsaslanmışdır. Nətijədə, nəinki proqramın işlənib-hazırlanması, həmçinin istifadəçinin işi də asanlaşır, çünki bu interaktiv (dialoq) recimində işləyən itstifaнdəçiyə əyani qrafiki alətlər və müxtəlif köməkçi menyular təklif edilir Obyektyönlü proqramlaşdırma yalnız son vaxtlar çox məşнhur olmuşdur. Bunun əsasında hesablama prosesi yeni mənaнda başa düşülür, həmçinin kompüterin daxilində informaнsiyanın nejə strukturlaşdırılması imkanları göstərilir. Bu istiqaməti yaraнdanlardan biri Alan Key Windows əməliyyat sisteminin bütün proqram kompleksinin əsaslandırıjı obyektyönlü proqramlaşнdırнmanın fundamental xarakteristikalarını aşağıdakı kimi xarakнterizə etmişdir: - kompüter dünyasında bizim rast gəldiyimiz bütün işlər obyektdir; - kompüterdə hesabatın aparılması obyektlər arasında verilənlər mübadiləsi vasitəsilə həyata keçirilir; belə ki, burada bir obyekt tələb edir ki, o biri obyekt müəyyən bir hərəkəti yerinə yetirsin. Obyektlər bir-birilə məlumatları göndərmək və qəbul etməklə qarşılıqlı əlaqədə olurlar. Məlumat Ц hərəkətin yerinə yetirilməsi üçün bir sorğudur; - hər bir obyekt digər obyektlərdən təşkil edilmiş müstəqil yaddaşa malik olur; - hər bir obyekt həmin obyektə məxsus olan bütün obyektнlərin xüsusiyyətini əks etdirən sinif nümayəndəsidir; sinifdə obyekнtin özünü aparma qaydası göstərilir. Buna görə də, həmin sinfə məxsus olan bütün obyektlər eyni hərəkətləri ijra edə bilirlər; - bütün siniflər iyerarxik (ağajabənzər) struktura malik olurlar ki, bu da nəsillər iyerarxiyasını əks etdirir. Müəyyən sinif nüsxəsi ilə əlaqəli olan yaddaş və özünün davranış qaydası iyerarxik strukturun aşağı səviyyədəki istənilən sinfi tərəfindən istifadə edilə bilər. Windows əməliyyat sisteminin proqramlaşdırmanın obнyekt-yönlü metodologiyası əsasında qurulması sayəsində istifadəçi üçün kifayət qədər rahat bir mühit yaranmış oldu. Bu mühitin əsas anlayışı - obyekt, onun xassələri və hərəkətləridir ki, obyekt bunları alınmış sorğu əsasında yerinə yetirir. Oyekt-yönlü mühitнdə istənilən obyektlə müəyyən hərəkətlər toplusu yerinə yetirilə bilər. Bu hərəkətlər toplusundan lazımi hərəkətin seçilməsi qoyulнmuş məqsəddən asılıdır. Windows sistemi mühitində hər hansı bir hərəkəti yerinə yetirmək üçün aşağıdakı hərəkətlər ardıjıllığına riayət etmək lazımdır: - obyekti seçmək (ayırmaq). Bunun üçün ekranda təsvir olunmuş obyekt üzərində mausun düyməsini basmaq; - obyektin yerinə yetirə biləjəyi hərəkətlər toplusundan menнyu vasitəsilə istənilən hərəkəti seçmək lazımdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Windows mühitində obyektlərlə işləyən zaman əvvəljə obyekt ayrılır (seçilir), sonra isə onun üzərində lazımi hərəkətlər yerinə yetirilir. Windows mühitində çoxlu sayda obyektlər mövjuddur. Məнsəнlən, fayl sitstemli obyektlər, qrafik interfeysli obyektlər və s. Windows sisteminin obyekt - yönlülüyü, istifadəçi bu mühit texnologiyası ilə tanışlığa başlayan andan özünü göstərir. İstəнniнlən obyekt üzərində mausun sağ düyməsini basmaqla, uyğun menнyü əmrinə daxil olmaq mümkündür. Obyektin bu menyusu istifadəçiyə aşağıdakı imkanları verir: - bu obyektin xüsusiyyətləri ilə tanış olmaq. Məsələn, əgər bu obyekt hər hansı bir sənəddirsə, o zaman bu sənədin hansı mühitdə yaradılması, onun diskdə nə qədər yer tutması, onun haнrada yerləşməsi, onun nə vaxt və kim tərəfindən təşkil olunнması haqqında tam informasiyanı almaq olar. - menyudan uyğun əmrləri seçməklə, bu obyekt üçün mümнkün olan hərəkətləri yerinə yetirmək olar. Məsələn, əgər obyektнdən sənəd kimi istifadə edilirsə, o zaman onun yarandığı proqram mühitindən asılı olmayaraq, onun bir hissəsini kəsmək, həmin sənədin surətini çıxarmaq, ləğv etmək, adını dəyişdirmək və digər hərəkətləri yerinə yetirmək olar. Menyuda göstərilən bəzi hərəkətləri digər bir texnologiya ilə də yerinə yetirmək olar: mausun köməyi ilə obyektin işarəsini lazımi hərəkətləri yerinə yetirə bilən proqramı və ya qurğunu təsvir edən digər bir işarəyə köçürmək olar. Məsələn, mətn sənədli fayl işarəsini printer işarəsinin üzərinə qoymaqla, mətni avtomatik olaraq, çap etmək olar. Windows-un obyektyönlü texnologiyası istifadəçiyə fraqнmentнləri müxtəlif mühitlərdə hazırlanmış sənədlər təşkil etməyə imkan verir. Məsələn, qrafiki redaktorda təşkil edilmiş şəkilləri, jədvəl prosessorunda təşkil edilmiş jədvəlləri özündə birləşdirən mətn redaktorunda formalaşdırmaq mümkündür. Windows obyektləri ilə tanışlığı, onun baza obyektləri olan - fayl, qovluq, tətbiqi proqram və sənəd obyektləri ilə tanışlıqнdan başlamaq lazımdır. Obyekt - fayl . Əvvəljə fayl və fayl sistemi anlayışları ilə tanış olaq. Fayl dedikdə məntiqi əlaqəli verilənlər və proqramlar toplusu başa düşülür. Bunlar üçün xariji yaddaşda müəyyən ada malik sahə ayrılır. Fayl sistemi konkret fayla daxil olma imkaнnını yaradır və yeni fayl yazıldığı halda boş yer tutmağa ijazə verir. Bu sistem fayllarda saxlanılan informasiyanın fiziki diskə yazmaq sxemini təyin edir. Fayllar disklərdə boş olan klasterlərə yazıldığı üçün eyni bir faylın fraqmentləri diskin müxtəlif hissələrində ola bilər. Sistemin daha məhsuldar olması üçün informasiyanın yazıldığı klasterlər mümkün qədər bir-birinin ardınja gəlməlidir. bildiyimiz kimi, Windows 98-də bu məqsədlə FAT16 və FAT32 fayl sistemlərindən istifadə edilir. Məlumat üçün deyə bilərik ki, FAT (File Allocation Table) - disk sahəsində klasterlərin vəziyyətini təsvir edən jədvəldir. Windows mühitində istənilən fayl unikal ada malik olan obyekt kimi qəbul edilir. Fayla elə ad vermək lazımdır ki, bu ad faylda saxlanılan informasiyanın məzmununu təsvir etsin. Windows mühiti MS-DOS mühitindən onunla fərqlənir ki, buraнda faylın adı mümkün qədər çox simvoldan ibarət ola bilər. Bu simvol rəqəmlərdən, rus və latın əlifbasının hərflərindən, nöqtə daxil olmaqla müxtəlif işarələrdən ibarət ola bilər. MS-DOS mühitinə keçdikdə faylın adı xüsusi alqoritm vasitəsilə bu mühitə xas olan məhdudiyyət daxilində 8 simvolla əvəz olunur. Faylın xüsusiyyətləri ilə tanış olmaq üçün uyğun menyunu çağırmaq və "Svoystva" əmrini seçmək lazımdır. Microsoft Word mətn prosessoru mühitində yaradılmış faylın ümumi xüsusiyyətнləнrini təsvir edən parametrlərlə tanış olaq: - faylın tipi. Bunun vasitəsilə saxlanılan verilənlərin xarakteri təyin edilir. Tip haqqında informasiyaya 2 dəfə rast gəlmək olar: birinji dəfə faylın təşkil olunduğu mühiti dolayı yolla göstərməklə, məsələn, Microsoft Word sənədi; ikinji dəfə isə MS DOS əməliyyat sistemində verilən genişlənmə adında göstərilir (Məsələn, .doc genişlənməsi - mətn faylını göstərir). - faylın disk sahəsindəki həjmini göstərən ölçüsü; - faylın yarandığı tarix və vaxt; - faylda aparılan axırınjı dəyişikliyin tarixi və vaxtı; - faylın atributları: arxiv faylı, anjaq oxumaq üçün olan fayl, gizlədilmiş fayl, sistem faylı. Bunlardan başqa, "Svoystva" pənjərəsində faylın yazıldığı mühiti göstərən işarə təsvir olunajaq. Belə ki, .doc formatında Word mətn prosessoru mühitində yaradılmış sənəd, Paint qrafik redaktor mühitində yaradılmış .bmp və ya .jpg formatında işarə. Fayl üzərində onu bir vəziyyətdən digər vəziyyətə çevirən müəyyən əməliyyatları yerinə yetirmək olar. Bu hərəkətlərlə tanış olmaq üçün konkret menyuya mürajiət etmək lazımdır. İstənilən fayl ilə aşağıdakı standart əməliyyatları yerinə yetirmək mümkündür: ╖ faylı açmaq. Bu əməliyyatın nətijəsi faylın tipindən asılıdır. Belə ki, əgər faylda sənəd yerləşdirilibsə, bu faylı açan zaman həmin sənədlə bərabər, onun yarandığı proqram mühiti də yükнlənmiş olajaqdır. Məsələn, qrafiki redaktorda yaradılmış şəkilli faylı açdıqda, ekranda bu redaktorun interfeysini və onun işçi sahəsində yerləşən şəkli görmək mümkündür. Əgər fayl hər hansı bir proqram sisteminin baş faylı (yüklənmə faylı) olarsa, o zaman eyni adlı əmr həmin proqramın yüklənməsi üçün bir siqnal olajaq və ekranda boş işçi sahəsinə malik olan həmin proqram mühitinin interfeysi əmələ gələjək. İstənilən digər fayl üçün sistem bir sıra proqramlar təklif edəjək ki, bunun köməyilə həmin faylı açmaq mümkün olajaq. Bəzi hallarda, faylı menyudan yox, başqa yolla da açmaq olar. Bunun üçün maus göstərijisini həmin faylın nişanı üzərində qoymaq və düyməni 2 dəfə basmaq lazımdır. ╖ faylı arxivləşdirmək və ya arxivdən çıxarmaq. lazımi əməнliyнyatları yerinə yetirən arxivlər təklif olunur. ╖ faylı digər bir yerə köçürmək. Bu əməliyyatın nətijəsində fayl faks və ya elektron poçtu vasitəsilə digər yerə, ya da "Moi dokumentı" qovluğuna və ya çevik diskə göndərilir. ╖ faylı kəsmək. Faylı digər yerə göndərmək üçün 2 əməliyyat lazımdır: əvvəljə "Vırezatğ" əmri vasitəsilə faylın müəyyən hissəsi kəsilir, yəni fayl buferə göndərilir, sonra isə maus göstərijisi ilə həmin faylın yerləşəjəyi yer ayrılır və sonra menyuda "Vstavitğ" əmri seçilir. ╖ faylı köçürmə, yəni faylın surətini çıxarmaq. Bu əmr vasitəsilə seçilmiş faylın surəti buferdə yerləşdirilir, sonra isə "Vstavitğ" əmri vasitəsilə fayl istənilən yerə yerləşdirilir. ╖ faylı diskdən silmək. Faylı diskdən silmək əməнliyнyatı həm məntiqi, həm də fiziki səviyyədə yerinə yetirilə bilər. Fayl "Korzina" (Səbət) adlanan xüsusi ayrılmış qovluğa göndərilir. Bu qovluq həmişə monitorun ekranında olur. Səbətə göndərilən faylı, səbətdən çıxararaq əvvəlki yerinə bərpa etmək olar. "Korzina" dialoq pənjərəsində faylı seçib, "Udalitğ" əmri vasitəsilə həmin faylı diskdən fiziki silmək mümkündür. Bu əmr "Korzina" qovluğunda olan fayllar üçün yerinə yetirilir. ╖ faylın adını dəyişdirmək. Bu halda fayla yeni bir ad verilir. ╖ Xüsusi nişan yaratmaq. Bu haqda bir qədər sonra söhbət aparajayıq. Obyekt - qovluq. Windows fayl sisteminin digər vajib obyekнti qovluqdur. Windows qovluğu kargüzarlıq işində sənədlərin saxlaнnılнdığı adi qovluq rolunu oynayır. Bunun vasitəsilə sənədlərin nizamlanması yerinə yetirilir. Windows-un qovluq anlayışı MS-DOS əməliyyat sistemində olan kataloq anlayışı ilə eynidir. Lakin Windows mühitində "qovluq" termini daha geniş mənada istifadə edilir. Buna bəzən obyektlər ambarı deyilir. Buna görə də "qovluq, faylın yerləşməsi haqqında informasiyaya malikdir" demək əvəzinə, "qovluq fayllardan təşkil olunmuşdur" demək lazımdır. Fayllardan başqa qovluqda digər obyektlər (məsələn, nişanlar) ola bilər. Belə ki, qovluqda kurs işinə və ya kitabların xülasəsinə aid fayllar ola bilər. Qovluğa da, faylda olduğu kimi, eyni qaydada adlar verilə bilər. MS DOS mühiti üçün yalnız qısa addan istifadə etmək lazımdır. Fayl kimi, qovluğun da xassələrini öyrənmək üçün uyнğun menyunu açmaq və "Svoystva" əmrini seçmək lazımdır. Nətijədə ekranda "Svoystva" pənjərəsi (şək. 8.4) görünür ki, bu da aşağıнdaнkı sahələrdən ibarətdir: - Windows və MS DOS üçün uyğun qovluğun adı, həmнçinin qovluğun standart nişanı; - Baxılan obyektin qovluq əlaməti olan obyektin tipi; - Baxdığımız qovluğun yerləşdiyi və ona mürajiət yoluнnu göstərən digər qovluğun adı;
"Svoystva" pənjərəsi -
- qovluqda saxlanılan altqovluqlar və faylların miqdarı; - faylın yaranma tarixi və vaxtı; - Atributlar: anjaq oxumaq üçün, arxiv üçün, gizli, sistem faylı. Obyektlərdə olduğu kimi, qovluqlar üzərində də fayllar üzərində yaratmaq, silmək, ad dəyişdirmək, digər yerdə surət çıxarmaq, digər yerə köçürmək əməliyyatlarını yerinə yetirmək olar. Bundan əlavə qovluğu açmaq və bağlamaq əmrlərini də yerinə yetirmək mümkündür. Qovluğu açan zaman ekranda qovluğun içində yerləşən faylları göstərən nişanlar təsvir olunur. Qovluğun bağlanması isə həmin pənjərənin bağlanması deməkdir. Xüsusi təsvir (yarlık) vasitəsi. Windows mühitində xüsusi təsvir vajib anlayışlardan biridir. O, sol tərəfdə qara ox olan nişanla təsvir edilir. Xüsusi təsvir - hər hansı bir obyektə istinad olub, onun olduğu yeri göstərən ikinji (əlavə) təsviridir. Bu jür xüsusi təsvir vasitəsilə proqram və ya sənədlərin yüklənməsi sürətləndirilir. Adətən obyekt və onun təsviri müxtəlif yerlərdə yerləşir. Xüsusi təsvirdən istifadə etmək o vaxt səmərəli olur ki, obyektlər qovluqların iyerarxik strukturunda aşağı səviyyələrdə, xüsusi təsvir isə - yuxarı səviyyədə olsun. Xüsusi nişan tutumu 1 Kbayt olan faylda saxlanılır. Onu çox asanlıqla, əlaqələndiyi obyektə heç bir təsir etmədən yaratmaq və ya silmək olar. Xüsusi təsvir üzərindəki əməliyyatlar fayl üzərində olan əməнliyнyatlar kimidir. Xüsusi təsvirin açılması - bu xüsusi təsvir ilə əlaнqəli olan obyektin açılması deməkdir. "Svoystva" pənjəнrəнsinнdən həmişə bilmək olar ki, xüsusi təsvir hansı obyektlə əlaqədarнdır, bu obyekt harada yerləşir. Bu obyektə keçidi yerinə yetirmək və həmin obyektin xüsusi təsvirinin adını dəyişdirmək olar. Qovluqların iyerarxik strukturu. Ms-DOS əməliyyat sisteнmində kataloqların iyerarxik strukturlarının təşkil olunmasına analoci olaraq, Windows-da qovluqların strukturu təşkil olunнmuşнdur. Bu strukturun yuxarı səviyyəsində yeganə obyekt yerləşir ki, buna "işçi stol" deyilir. II səviyyədə işçi stolda obyektнlər yerləşir. Belə obyektlərə standart olaraq, "Moy kompğöter", "Moi dokumentı" və "Korzina" qovluqları aiddir. Bu qovluqlar sistem qovluqları olub, digər qovluqlardan bir qədər fərqlənirlər (məsələn, bu qovluqları silmək və ya yerini dəyişdirmək olmaz). Lakin onlar da, digər qovluqlar kimi, Windows obyektlərinin ambarı vəzifəsini yerinə yetirir. "Moy kompğöter" qovluğundan kompüterdə olan bütün qovluq və fayllara daxil olmaq olar. Burada disk qurğularının sistem qovluqları, həmçinin "Printer", "Panelğ upravleniə" və s. qovluqlar yerləşir. "Moi dokumentı" qovluğunda istifadəçinin sənədləri saxlanılır. "Korzina" qovluğu silinmiş fayl və qovluqlar üçündür. İstənilən vaxt lazım olan faylı və ya qovluğu bərpa etmək olar. Bu qovluğu təmizlədikdən sonra orada olmuş obyektlər xüsui proqramlar vasitəsi ilə bərpa oluna bilər. Windows-un istifadəçi qrafik interfeysi Əsas anlayışlar. Kompüterdə informasiyanın emal olunma işləri ilə insan məşğul olduğu sahələrdə "interfeys" terminindən geniş istifadə edilir. İngilis dilindən tərjümədə "Interface" sözüнnün mənası "xariji sifət" deməkdir. Kompüter dünyasında interfeyslərin çoxlu sayda növləri vardır: istifadəçinin interfeysi, intellektual interfeys, insan-maşın interfeysi, proqram interfeysi və s. İnterfeys - vasitələr və qaydalar toplusu olub, qurğuların, proqramların və insanın bir-birilə qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir. Ən vajib interfeys istifadəçinin fərdi kompüterlə qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir və ona istifadəçi interfeysi deyilir. Proqram vasitələri bazarında rəqabətdə yeni proqram məhsullarının müнvəfнfəqiyyəti bu interfeysin yaratdığı rahatlıqdan asılıdır. İstifaнdəçi interfeysi simvol və qrafik kimi 2 növdə olur: Simvol interfeysi videosistem mətn recimində işləyən zaman istifadə olunur. Monitorun ekranına informasiya ardıjıl simvolнlar şəklində daxil edilir. Windows - dan əvvəl MS DOS və onun örtüнyü olan Norton Commander daxil olmaqla, bütün sistemlər istifadəçiyə simvol interfeysi xidmətini göstərir. Bu interfeys resurslardan az istifadə edir və istifadə üçün rahat iş təmin edirdi. Amma, MS DOS əməliyyat sistemində olan əmrlər sətri interfeyнsi əmrin sintaksisini bilməyi istifadəçidən tələb etdiyinə görə, o bu rahatlığı təmin edə bilmirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, "Norton Commander"-in simvol interfeysi, müəyyən ixtisaslaşmaya malik olmayan şəxslər üçün o qədər də çətinlik yaratmırdı. Qrafiki interfeys - videosistem qrafik recimdə işləyə bilən zaman meydana gəlir. Bu halda informasiya monitorun ekranına nöqtə-nöqtə şəklində çıxarılır. İstifadəçinin qrafik interfeysinə keçid fərdi kompüterin texniki xarakteristikalarının yaxşılaşdırılнması sayəsində mümkün olmuşdur. Bu jür interfeys videosisteнmin jəld işləməsi üçün bir sıra tələblər irəli sürməsinə baxmayaнraq, əsas məqsəd əldə edilir - istifadəçi üçün rahat iş mühiti yaradılmış olur. Qrafik interfeys simvol interfeysinə nəzərən daha yaxşı başa düşülür və aydın hiss olunur. İstifadəçinin qrafik interfeysinə parlaq misal kimi, Windows interfeysini göstərmək olar. Bu əməliyyat sistemini yaradan zaman mütəxəssislər mümkün qrafik vasitələrindən istifadə etmişlər: şəkillər, xüsusi nişanlar, rəngli tərtibat, şriftlərin müxtəнlif təsvirləri, ekranın dizaynı və s. Nətijədə insana münaнsibətdə interfeys "dost" olmuş və ondan xüsusi proqram biliyinə malik olması tələb edilməmişdir. Windows qrafik interfeysi əməliyyat sisteminin əmrlərini daha operativ vermək, proqramları işə salmaq, uyğun nişanları, düymələri, menyunun bəndlərini, axtarış elementlərini, bayraqнları və s. göstərməklə, faylları və parametrləri seçmək imkanı verir. İnterfeysin istifadə edilən elementləri müəyyən standarta malik olduğu üçün, Windows interfeysini öyrəndikdlən sonra, Windows tətbiqi proqramlar interfeysini asan və tez mənimsəmək mümkündür. Qrafiki interfeys obyektləri Ц pənjərələr. İstifadəçinin qrafiki interfeysinin əsasını təşkil edən və yaxşı düşünülmüş pənjərələr sistemi və digər qrafik obyektləri təşkil edir. Pənjərə - ekranın monitorunda haşiyələnmiş düzbujaqlı sahə olub, burada proqram, sənəd, məlumat təsvir edilir. Pənjərə o zaman aktiv (jari) olur ki, onunla həmin anda istifadəçi işləyir. Monitorun ekranında (elektron işçi stolunda) pənjərələr stol üzərində olan və özündə hər hansı bir informasiya daнşıнyan kağız vərəqinə oxşayır. Pənjərələrin bir neçə növü mövjuddur ki, onların görünüşü təsvir olunan informasiyadan asılıdır. Bu pənjərələrin strukturu işlənmiş standartlara uyğun təşkil edilmişнdir. Aşağıda araşdırılajaq belə tipik pənjərələrə tətbiqi proqramнlar pənjərəsi, sənəd pənjərəsi, dialoq pənjərəsini misal göstərmək olar. Məlumat sisteminin pənjərəsi də dialoq pənjərəsinin digər bir növü olduğundan, o da tipik pənjərəyə aiddir. Lakin orada müxtəlif arayış bölmələrinə tez keçmək üçün hiperistinaddan istifadə imkanı nəzərdə tutulmuşdur. Windows-un ümumi konsepsiyası bütün elementlərini və iş üsullarını maksimum standartlaşdırmağa əsaslanır ki, yeni əlaнvəнni daxil etdikdə onu yenidən əldə etmək lazım olmasın. Buna görə də, pənjərələrin strukturu maksimum unifikasiya olunmuş və istifadəçi interfeysinin bir standartı şəklindəlir. Tətbiqi proqramlar və sənədlər pənjərələri. İstənilən tətbiqi proqram pənjərəsinin standart elementləri aşağıdakılardır: - İşçi sahə. Burada yaradılan sənəd yerləşir. Bu sənəd həm bütün ekranı tuta bilər, həm də nişan halına salına bilər; - Ondan aşağıdakı menyuların adlarını göstərən idarə (əsas) menyusu; - funksional təyinatına görə, birləşdirilmiş qrup əmrlərindən ibarət əsas menyudan aşağıda yerləşən menyu; - Alətlər panelləri. Bu tez-tez istifadə olunan əmrləri daha tez seçmək üçün əmrlər düymələrindən təşkil olunur; - Tətbiqi proqramın adını göstərən pənjərənin sərlövhəsi; - Sistem menyusunun düyməsi. Bunun vasitəsilə pənjərələнrin ölçüsünü və onun yerini dəyişdirən əmrləri çağırmaq olar; - <Svernutğ>, <Razvernutğ>, <Vosstanovitğ> və <Zakнrıtğ> düymələrinin funksiyaları əlavə pənjərəsində olan funksiнyaнlar kimidir. Əgər bir neçə sənədlər pənjərələri açılmışsa, istifadəçi yalnız onlardan biri ilə işləyə bilər. Buna aktiv pənjərə deyilir və onun sərlövhəsi xüsusi rənglə seçilir. Qalan pənjərələr isə bu halda passiv olurlar. Əgər sənədlər pənjərəsi bir-birilərini örtürsə, o zaman aktiv pənjərə yerdə qalan pənjərələri bağlayır. Dialoq pənjərəsi. Bu pənjərə vasitəsilə əməliyyat sistemi və ya tətbiqi proqramların parametrləri sazlanır, həmçinin iş prosesi zamanı lazım olan məlumatlar ekrana çıxarılır. İstifadəçi öz seçdiyi əməliyyatları dəqiqləşdirmək istədikdə, bu məlumat ya tətbiqi proqram vasitəsilə, ya da Windows əməliyyat sistemi vasitəsilə ekrana çıxarılır. Dialoq pənjərəsi idarəetmə məqsədilə istifadə edilən tipik obyektннləнrin (elementlərin) toplusundan ibarətdir. Bunlara aşağıнdaнkıları aid etmək olar: - Gizlədilmiş pənjərələr. Bu tipik dialoq pənjərəsinə oxşaнyır, lakin onlar baş dialoq pənjərəsində bir-birinin altında yerləнşirlər. Bu halda onların yalnız xüsusi nişanları görünür. İstənilən pənjərəni seçmək üçün maus düyməsini basmaq lazımdır; - Əmrlər düymələri. Bunlar düzbujaq formasında olub, onlar üzərində yazılan əmrləri yerinə yetirmək üçündür. Bunun üçün həmin əmrin düyməsi üzərində mausun düyməsini basmaq lazımdır; - Seçmə düyməsi. Bu dairə formasında olur və onun vasitəsilə mümkün olan variantlardan biri seçilir. Bunun üçün həmin düymənin üzərində mausun düyməsini basmaq lazımdır; - Çevirijilər (bayraqlar) . Bunlar kvadrat formada olub, istənilən recimi qoşmaq və ya qoşmamaq üçündür. Həmin çeviнrijinin üzərində mausun düyməsini basdıqda onun sahəsində xüsuнsi işarə ya əmələ gəlir, ya da tamamilə yox olur;
Şəkil İşçi stol - Siyahılar sahəsi. Verilmiş siyahıdan müəyyən bir variantı seçməyə imkan vırir. Siyahı oxu üzərində mausun düyməsini basmaqla, siyahının elementlərini pənjərədə görmək olar; - Mətn sahələri. Buraya mətn və ya rəqəm verilənləri daxilнdir; - Əvvəljədən baxış keçirtmək pənjərəsi. Burada obyekt-sənəd təsvir edilir. İşçi stolunun təyinatı. Windows əməliyyat sistemini yüklədikнdən sonra ekranda elektron "İşçi stol"u (şək. 8.2) yaranır. Aydınнdır ki, hər bir sənədin və əşyanın öz yeri olduğu yaxşı təşkil edilmiş işçi stolu, istifadəçiyə öz fəaliyyətini daha səmərəli təşkil etməyə imkan verir. Elektron variantda olan işçi stol da adi işçi stol funksiyalarını yerinə yetirir. Buna görə də, Windows mühiнtinə düşən kimi, istifadəçi interfeysi müəyyən stol imitasiyasını yaradır ki, bu stolun müəyнyən yerlərində sənədlərin və əlavələrin nişanları yerləşir. Standart "İşçi stol"un mərkəzində istifadəçinin ən çox mürajiət etdiyi tətbiqi proqramlar və sənədlərin yarlıkları yerləşir. Bu yarlıklar uyğun obyektlərin işə salınmasını sürətнlənнdirir. İşçi stolun aşağı hissəsində boz rəngdə "Məsələlər paneli" adlaнnan sətir yerləşir. Bu sətrin mərkəzi hissəsində məsələlər düymələri, daha doğrusu istifadəçinin jari seansda işlədiyi tətbiqi proqramlar və sənədlər düymələri yerləşirlər. Sol tərəfdə <Pusk> düyməsi yerləşir ki, bunu basmaqla Windows -un baş menyusuna daxil olmaq mümkündür. Baş menyudan orada olan tətbiqi proqramları işə salmaq olar. Menyunun hər bir bəndinin öz nişanı və adı vardır. Bəzi bəndlərdə isə, onun altmenyusunu göstərən oxlar olur. Məsələlər panelinin sağ tərəfində indikasiya paneli vardır ki, burada saat, təqvim və klaviaturanın rus və ya ingilis dilinə keçməsini göstərən düymələr vardır. Burada həmçinin istifadəçi tərəfindən quraşdırılan müxtəlif proqramların nişanları da ola bilər. Verilənlərin mübadiləsi Geniş mənada verilənlərin mübadiləsi - bir obyektdən digər obyektə informasiyanın ötürülməsi deməkdir. Kompüter dünyasında son zamanlara qədər verilənlərin mübadiləsi dedikdə, əməli yaddaş ilə periferiya qurğuları arasında verilənlərin daxil və xarij edilmə prosesi başa düşülürdü. "Windows" konsepsiyasının yaranması ilə əlaqədar olaraq, verilənlərin mübadiləsi dedikdə, verilənlərin bir obyektdən digər bir obyektə ötürülməsi başa düşülür. Bu prosesin nətijəsində obyektlər həm dəyişə bilər, həm də bir və ya bir neçə obyektdən təşkil olunmuş yeni bir obyekt yarana bilər. Belə ki, fayl və ya qovluğu bir obyektdən başqa bir obyektə köçürdükdə, onların yeni nüsxələri yaranır; tətbiqi proqramlar arasında verilənlərin mübadiləsini apardıqda isə, müxtəlif tətbiqi proqramlarda formalaşdırılmış fraqmentlərdən yığılmış mürəkkəb sənədlər təşkil olunur. Windows mühitində verilənlərin mübadiləsi ya mübadilə buferi vasitəsilə, ya da qeyd edilmiş obyekti maus vasitəsilə dartmaqla həyata keçirilir. Bufer vasitəsilə verilənlərin mübaнdiləsi standart əmrlərin - "Vırezatğ" (cut), "Kopirovatğ" (Copy) və "Vstavitğ" (Paste) vasitəsilə həyata keçirilir. Xüsusi yerləşdirнmə "Speüialğnaə vstavka" (PasteSpecial) əmri verilənlərin ötüнrülнdüyü formatı seçməyə imkan verir. Windows-un əksər tətbiqi proqнramнların menyu strukturu yuxarıdakı əmrlərdən, həmçinin özünün digər əmrlərindən təşkil olunur. Yuxarıda göstərdiyimiz əmrlərdən başqa, tətbiqi proqнramнlarda əvvəllər təşkil olunmuş və obyektin fayllarında saxlanılan verilənlərdən istifadə etmək üçün xüsusi əmrlər də olur. Mürəkkəb sənəd anlayışı. Sənədi təşkil edən zaman, digər proqram mühitlərində yaradılmış sənədlərdən müəyyən fraqmenнti həmin sənədə daxil etmək lazım gəlir. Bu jür fraqment onun daxil olunajağı sənədə nəzərən başqa tip verilənlərə malik ola bilər. Məsələn, "WordPad" mətn redaktorunda yaradılmış mətнnin daxiнlinə "Paint" qrafiki redaktorunda çəkilmiş hər hansı bir şəkli, ya da "Excel" jədvəl prosessorunda yaradılmış hər hansı bir jədvəl daxil edilir. Bunun nətijəsində müxtəlif tətbiqi proqramнlarda yaradılmış müxtəlif tipli verilənlərə malik bir yekun sənədi alınajaq. Belə bir hal, həmçinin bir tətbiqi proqramdan istifadə etdikdə də alına bilər. Məsələn, mətn və şəkilləri "Word" mətn prosessoru mühitində yaradıb, sonradan isə bunları bir sənəd şəklində tətrib etmək də olar. Deməli, bir tətbiqi proqramda yaradılmasına baxmayaraq, mətn və şəkillər müxtəlif verilənlər fraqmentindən təşkil edilmiş və onların yaradılması üçün müxнtəlif alətlərdən istifadə edilmişdir. Buna görə də onları birləşнdirmək daha asan olur. Windows əməliyyat sistemi verilənlərin elə bir mübadiləsi mexaнnizнmini təmin edir ki, bunun vasitəsilə istənilən tətbiqi proqнram öz sənədi daxilinə praktiki olaraq, istənilən verilənləri, hətta işləyə bilməyəjəyi verilənləri də daxil edə bilir. Bu universal mexanizm OLE (Object Linking and Embedding - Obyektlərin əlaqələndirilməsi və quraşdırılması) texnologiyası əsasında təmin olunur. Müxtəlif tipli verilənlərə malik sənəd heç də adi sənədнlərdən fərqlənmir. Bu sənədi də çap etmək, yaddaşda saxlamaq və onunla istənilən hərəkəti yerinə yetirmək olar. Bu jür sənədə mürəkkəb və ya inteqrasiya olunmuş sənəd deyilir. Mürəkkəb (inteнqraнsiya olunmuş) sənəd dedikdə, müxtəlif tətbiqi proqramнlнarннda yaradılmış müxtəlif tipli verilənləri birləşdirən sənəd başa düşüнlür. İstifadəçinin praktik fəaliyyətində mürəkkəb sənədlə işləнmək tələbatı tez-tez rast gəldiyindən, bir çox hallarda mürəkнkəb sənəd anlayışı sadəjə olaraq sənəd anlayışı ilə əvəz olunur. Maus vasitəsilə verilənlərin mübadiləsi. Bir çox tətbiqi proqramlarda verilənlərin mübadiləsi maus vasitəsi ilə də yerinə yetirilə bilir. Bu üsulla həm surət çıxartmaq, həm də yerнdəyişdirmək əməliyyatını yerinə yetirmək olar. Yerdəyişdirнmək əməliyyatını o vaxt yerinə yetirmək lazımdır ki, ekranın monitoнrunda mənbə qəbuledijidən çox da uzaq məsafədə olmasın. Bunun üçün ekranda hər iki tətbiqi proqram pənjərələri bir-birinin yanında olmalıdır. Mausla obyektin yerdəyişməsi aşağıdakı kimi yerinə yetirilir: - yeri dəyişdirilən obyekt seçilir. Bunun üçün bu obyektdə mausun göstərijisi yerləşdirilir. Həmçinin qrup obyektləri də seçmək olar (məsələn, mətn fraqmenti). - mausun sol düyməsini basmaqla, seçilmiş obyekt lazım olan yerə qədər aparılır. Surət çıxartmaq əməliyyatı isə, <Ctrl> düyməsini basılı saxlayaraq yerdəyişmə əməliyyatı kimi həyata keçirilir. Bufer vasitəsilə verilənlərin mübadiləsi. Mübadilə buferi (Clipboard) verilənlərin mübadiləsinin təşkili zamanı vajib funksiнyalardan birini yerini yetirir. Bu virtual yaddaşın bir hissəsi olub, verilənlərin mübadiləsi zamanı bir yığıjı mənнtəqə kimi xidmət edir. Ötürülən verilənlər çox da böyük həjmdə olmaнdıqнda, mübadilə buferi üçün əməli yaddaşın bir hissəsi ayrılır. Bunu əyani göstərmək üçün mübadilə buferini hər hansı bir obyektin anbarda müvəqqəti saxlanılması üçün ayrılan yer ilə müqayisə etmək olar. Bu yerdə yalnız bir obyekti saxlamağa ijaнzə verilir. Bu yerə yeni obyekt yerləşdirmək üçün, oradan köhnə obyekti götürmək lazımdır. Mübadilə buferində obyekt o vaxta qədər saxlanılır ki, orada yeni obyekt yerləşdirilmiş olsun. Bu halнda avtomatik olaraq əvvəlki obyekt silinmiş olajaq. Buferdə yerləşdirilmiş obyekti qeyri-məhdud sayda digər bir yerə köçürнmək olar. Mübadilə buferi ilə işləmə üsulu əksər proqram məhsulları tərəнfindən təmin olunur və aşağıdakı hallarda həyata keçirilir: - mübadilə buferi vasitəsilə surət çıxartmaq, yerdəyişmək və fraqmentin bir hissəsini silməklə, sadə sənəd yaratmaq və redaktə etmək üçün; - müxtəlif tətbiqi proqram obyektlərindən istifadə etmək lazım gəldiyi zaman mürəkkəb sənədin yaradılması və redaktə edilməsi üçün; - fayl sistemli obyektlərin (fayllar və qovluqlar) yerdəyişнməsi və surətin çıxarılması zamanı; - ayrılmış sənəd fraqmentini faylda saxlayan zaman. Mübadilə buferi - yaddaşın xüsusi hissəsi olub, yeri dəyişilən, surəti çıxarılan və ya silinən obyekti müvəqqəti saxlamaq üçünнdür. Mübadilə buferinə əməliyyat sistemi tərəfindən qulluq edilir və o aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir: - mübadilə buferində istifadəçiyə məlum olan üsulların biri ilə orada yerləşdirilmiş obyekt saxlanılır; - mübadilə buferində obyekt o vaxta qədər saxlanılır ki, oraya yeni obyekt daxil edilmiş olsun; - mübadilə buferinə istənilən tətbiqi proqramdan daxil olmaq olar; - mübadilə buferi əməliyyat sistemi yenidən yükləndikdə və ya xüsusi əmrlə silinir; - mübadilə buferində obyekt mənbə-tətbiqi proqram tərəfindən təyin edilən formatda saxlanılır, lakin onu mürəkkəb sənədə daxil etdikdən sonra digər bir formaya çevirməyə ijazə verilir. Tətbiqi proqramlar arasında verilənlərin mübadiləsini bufer mübadiləsi vasitəsilə yerinə yetirdikdə, mənbə və qəbulediji arasında əlaqə yaratmaq mümkündür. Bu əlaqə, qəbulediji-tətbiqi proqram vasitələri ilə bilavasitə mürəkkəb sənəddə yeni obyekti redaktə etməyə imkan verir. Fayl sistemli obyektləri köçürtdükdə və ya yerini dəyişdirdikdə mənbə-qovluq ilə qəbulediji-qovluq arasında heç bir əlaqə qurulmur. Lakin faylı sildikdə, o faktiki olaraq xüsusi "Korzina" qovluğuna ötürülür və bu halda "Korzina" ilə faylın yerləşdiyi qovluq arasında əlaqə qurulur. Bu əlaqə faylı lazım olan halda "Korzina"-dan çıxarıb əvvəlki yerinə qaytarmağa imkan verir. Mübadilə buferindən obyekti digər yerə daxil etmək üçün "Vstavitğ" əmrindən istifadə etmək lazımdır. Bunu müxtəlif üsullarla, o jümlədən menyu vasitəsilə yerinə yetirmək olar. Bu əmri yerinə yetirdikdən sonra, obyekt qəbulediji-tətbiqi proqramda yaradılmış sənədin bir hissəsi kimi alınır. Bununla obyekt mürəkkəb sənədə - OLE obyektinə daxil edilir və onun mənbə-tətbiqi proqram ilə əlaqəsi qırılmır. Mənbə - tətbiqi proqramı çağırmaqla, onu bilavasitə mürəkkəb sənəd daxilində redaktə etmək mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, OLE 2.0 texnologiyası əsasında mənbə- tətbiqi proqram özü deyil, yalnız lazımi redaktə etmə alətləri çağırılır: İki dəfə düyməni basdıqda OLE-obyektdə istifadəçi qəbulediji- tətbiqi proqram mühitində qalır, anjaq bu tətbiqi proqramın menyu və alətlər paneli dəyişilir. İstifadəçi müəyyən hüdud çərçivəsində mübadilə buferindən obyekti götürüb, istənilən yerə daxil etmə üsulunu dəyişdirə bilər. Bunun üçün "Speüialğnaə vstavka" əmrindən istifadə etmək lazımdır. Bu əmr bir çox tətbiqi proqramlarda "Pravka" (Edit -redaktə etmək) menyusunda yerləşir. OLE texnologiyası . Bu texnologiyanın yaradılmasına səbəb, müxtəlif tipli verilənlərdən sənədlərin tərtib edilməsi olmuşdur. Microsoft firması tərəfindən hazırlanan bu texnologiyanın üstün jəhəti ondan ibarətdir ki, o məhdudiyyətlərə malik olmayıb istəнnilən tətbiqi proqramlar arasında verilənlərin ötürülməsini təşkil edə bilir. OLE texnologiyası Windows tətbiqi proqramlaнrıнnın qarşılıqlı əlaqə qaydalarını (protokollarını) təyin edir. OLE texnologiyasının baza variantı OLE 2.0 versiyasına qədər genişнlənнdirilmiş və hal-hazırda bu versiyadan geniş istifadə edilir. OLE texnologiyası Windows tətbiqi proqramların hamısını yox, yalnız mürəkkəb sənədlərin işlənməsi üçün lazım olan tətbiqi proqramları nəzərə alır. tətbiqi proqramların bir neçəsini yalnız qəbulediji kimi, digərlərini isə mənbə kimi istifadə etmək olar. Lakin bəzi tətbiqi proqramlar həm bu, həm də digər rolda da istifadə oluna bilərlər. Məsələn, WordPad mətn redaktoru tərkibində şəkillər, səsнlər, jədvəllər, videokliplər və s. olan mətn sənədləri üçün yararlı olduqda o, tamamilə OLE texnologiyası üzrə işi təmin edir. Paint qrafiki redaktoru isə çox da mürəkkəb olmayan şəkilləri hazırнlamaq üçün yaradılmış və OLE texnologiyası ilə yalnız mənbə- tətbiqi proqram kimi işləyə bilmir. Word mətn prosessoru özü müнrəkkəb bir kompleks olub, özündə bir neçə tətbiqi proqramнları birləşdirir: şəkillərin redaktoru, düsturların redaktoru, mətn redaktoru və s.. Bu tətbiqi proqramlar OLE texnologiyasını müxнtəlif jür istifadə edirlər. Düsturlar redaktoru yalnız mənbə- tətbiнqi proqram (OLE-server) kimi, mətn redaktoru isə həm mənbə rolunda, həm də qəbulediji (OLE-kliyent) kimi işləyə bilir. OLE sistemində işləyən serverlərin siyahısına baxışı həyata keçirtmək üçün Word mətn prosessorunun "Vstavka" menyusunun "Obcekt" əmrindən istifadə etmək lazımdır. OLE texnologiyası istifadəçiyə imkan verir ki, mürəkkəb sənədə daxil edilmiş obyekti mənbə - tətbiqi proqram mühitinin ijazə verdiyi vasitələrlə redaktə etsin. OLE-obyekti həmişə mənbə tətbiqi proqramı ilə əlaqəni saxlayır (bu əlaqə maus düyməsini 2 dəfə basmaqla aktivləşdirilir), lakin bəzi hallarda mənbənin sənədнlə əlaqəsi olmaya da bilər. OLE texnologiyasında verilənlərin mübadiləsi 2 variantda həyata keçirir: Obyektin yerləşdirilməsi - bu halda obyekt qəbulediji-sənədнdə yerləşdirilir. Sənədi ekranda təsvir etmək və ya çapa çıxartmaq üçün OLE-obyekt mənbə - tətbiqi proqram vasitəнləнrindən istifadə etmir. Məsələn, mürəkkəb sənədi digər kompüterə köçürən zaman, OLE-obyekt bu kompüterdə mənbə - tətbiqi proqramın olmamasına baxmayaraq normal surətdə ekranda təsvir ediləjək. Lakin OLE-obyekt mənbə - tətbiqi proqram ilə əlaqəsini saxlayır və bununla mürəkkəb sənəd daxilində OLE-obyekti redaktə etməнyə imkan verir. Obyektin əlaqələndirilməsi - bu halda qəbulediji-sənədə obнyekнtin özü yox, mənbə-sənədə olan istinad daxil edilir. Belə olan halda OLE-obyekt mənbə - tətbiqi proqram ilə deyil, obyektin yerləşdiyi mənbə-sənədlə əlaqədə olajaq. Bunun nətijəsində qəbulediji-sənəddə obyektin təsvirini mənbə-sənəddə olan dəyişikliyə uyğun olaraq dəyişdirmək imkanı yaranır. Obyektin daxil edilməsi. Obyekti daxil edən zaman qəbulнediji-sənədə obyekt özü daxil edilir. Əgər bu obyekt hər hansı bir mənbə-sənəddən verilənlərin köçürülməsi nətijəsində alınıbsa, bu halda verilənlər əvvəlki yerində saxlanılır, qəbulediji-sənədə isə onun surəti daxil edilir. Bu halda obyektlə onun surəti arasında əlaqə yaradılmır. Bu əməliyyatı "Vstavka" əmri ilə bərabər, "Speüialğnaə vstavka" əmrinin köməyilə də etmək mümkündür. Obyekti sənədə aşağıdakı üsullarla daxil etmək olar: - açıq sənəddən ("Vstavka "və "Speüialğnaə vstavka" əmrləri vasitəsilə); - fayldan (faylın daxil edilməsi və ya faylın ixraj edilməsi xüsusi əmrləri vasitəsilə); - bilavasitə OLE-serverini çağırmaqla ("Obcekt" əmri vasiнtəнsilə). Açıq sənəddən obyektin daxil edilməsi aşağıdakı kimi yerinə yetirilir: - daxil ediləjək obyekt mənbə-tətbiqi proqramda qeyd edilir; - qeyd edilmiş obyekt "Kopirovatğ" və ya "Vırezatğ" əmri vasitəsi ilə mübadilə buferinə köçürülür; - mürəkkəb sənədin formalaşdığı qəbulediji-tətbiqi proqнrama keçib, mausun göstərijisi obyektin daxil olajağı yerə qoнyulur; - obyekt "Vstavka " və ya "Speüialğnaə vstavka" əmrinin köməyilə daxil edilir; - "Speüialğnaə vstavka" əmrindən istifadə etdikdə ekranнda "Speüialğnaə vstavka" dialoq pənjərəsi yaranajaq. Burada obyekt kimi daxil olunajaq verilənlərin daxil edilməsi üçün "Vstavka" recimi seçilir və "OK" üzərində mausun düyməsini basmaq lazımdır. Verilənləri həmçinin mürəkkəb sənədə daxil etmək üçün xüsusi nişandan da (yarlık) istifadə etmək olar. Bu halda "Speüialğnaə vstavka" dialoq pənjərəsində uyğun açarı qeyd etmək lazımdır.
|
