KOMPÜTER ŞƏBƏKƏLƏRİNİN QURULMASININ ƏSAS  PRİNSİPLƏRİ

1.1. Əsas anlayışlar və kompüter şəbəkələrinin strukturu

          Son vaxtlar kompüterləşdirmə insan fəaliyyətinin bütün sahələrini əhatə edir. Belə ki, kompüterlərdən qeyri-profisionalların (mühəndislərin, həkimlərin, inzibati-idarəedici işçilərin və s.) istifadə etməsi tendensiyası açıq şəkildə nəzərə çarpır. Ümumi kompüterləşdirmə erası başlayır. İnsanların öz gündəlik fəaliyyətlərində praktik olaraq kompüterlərsiz keçinə bilməyəcəyi gün çox da uzaqda deyil.

          Kompüterlərin tətbiq praktikasında çox vaxt onları iki və daha çox kompüterdən ibarət kompleks şəklində birləşdirmək lazım gəlir. Bu cür birləşmə zərurəti müxtəlif səbəblərdən meydana çıxır. İnformasiyanın toplanılması, saxlanılması, ötürülməsi emalı və verilməsi funksiyalarını həyata keçirən çoxmaşınlı komplekslərdən istifadə elmin və xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrinin inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə təsir edən hesablama texnikasının inkişafında  yeni keyfiyyət dəyişikliyidir. Çoxmaşınlı kompleksləri yaratdıqda iki əsas məsələni həll etmək lazım gəlir. Birincisi, bu kompleksə daxil olan ayrı-ayrı kompüterlər arasında və kənar aləmlə informasiya mübadiləsinin, ikinci məsələ isə kompleksin özünün idarə edilməsinin təşkilidir.

          Kompleksdə ayrı-ayrı kompüterlər arasında informasiya mübadiləsinin təşkilinin bir neçə yolu vardır. Çoxmaşınlı  komplekslər hesablama prosesinin idarə edilməsinin təşkilinə görə mərkəzləşdirilmiş və mərkəzləşdirilməmiş idarəli komplekslərə bölünürlər. Birinci halda kompleksdə bütün başqa kompüterlərin işini idarə edən xüsusi kompüter ayrılır. İkinci halda kompleksin bütün kompüterləri eyni hüquqludur. Belə  ki, onlar öz birgə işlərini onlardan istənilən birinin idarəsi altında təşkil edə bilərlər. Mərkəzləşdirilmiş idarəetmə asan reallaşdırılır, ancaq az etibarlılığa malikdir, belə ki, mərkəzi kompüter sıradan çıxdıqda bütün kompleksin işi pozulur. Mərkəzləşdirilməmiş idarəetmədə bütün kompleksin yüksək etibarlılığı təmin olunur. Bu  zaman nəzərə almaq lazımdır ki, belə sistemi reallaşdırmaq çox mürəkkəbdir və bunun üçün çox vaxt və vəsait ayırmaq lazım gəlir.

          Çoxmaşınlı komplekslərə vahid informasiya-hesablama prosesini birgə icra edən və yaxın məsafədə yerləşən kompüterlər qrupu daxildir. Bir-birilərindən uzaq məsafədə yerləşən  və informasiyanın paylanmış emalı üçün öz aralarandı qarşılıqlı əlaqəsi olan kompüterlər  kompleksi  kompüter şəbəkəsi adlanır. Kompüter şəbəkələrinin yaradılması çox böyük iqtisadi əhəmiyyət kəsb edir. Onlar  xalq təsərrüfatının bir-birilərindən coğrafi olaraq aralı yerləşən obyektləri üçün informasiya, hesablama, həmçinin başqa vəsaitlərin inteqrasiyası məqsədilə yaradılır. Kompüter şəbəkələrindən istifadəyə keçid bir çox mühüm üstünlüklər verir, onlardan da əsasları aşağıdakılardır:

-        informasiyanın emalı prosesinin böyük etibarlılığı;

-        hesablama vəsaitlərindən və riyazi proqramlardan kollektiv istifadə;

-        ayrı-ayrı hesablama maşınlarında mümkün olmayan böyük hesablama gücünün əldə edilməsi;

-        hesablama maşınlarının səmərəli yüklənməsinin təmini;

-        nisbətən bahalı yaddaşdan səmərəli istifadə;

-        geniş spektrli müxtəlif informasiya işlərinin (hesablama işlərinin aparılması, informasiyanın axtarılması, dialoq təminatı, teleemal və s.)  asan təmini;

-        informasiyanın emalı texnologiyasının inkişafı və dəyişdirilməsinin dinamikliyi;

-        paylanmış verilənlər bankının yaradılması;

-        informasiya emalının dəyərinin azaldılması.

 Müasir kompüter şəbəkələri istifadəçini geniş xidmətlər çoxluğu ilə təmin edir və təyinatına görə bir çox müxtəlif informasiyanın paylanmış emalının avtomatlaşdırılmış sistemlərini yaratmağa imkan verir ki, bunlara da birinci növbədə aşağıdakılar aid edilir:

-        informasiya sistemləri:

-        verilənlər bankı və riyazi proqramlar,

-        sorğu xidməti,

-        axtarış kompleksləri,

-        fayllar mübadiləsi;

-        dialoq sistemlər:

-        riyazi proqramların sazlanması,

-        yeni texnikanın işlənib hazırlanması xidməti,

-        tədris xidməti,

-        qrafik informasiyanın emalı;

-        müxtəlif hesablama işləri:

-        riyazi hesabatlar, modellərlə qarşılıqlı əlaqə, verilənlərin məntiqi çevrilməsi,

-        müxtəlif vaxt merdianlarında yerləşmiş maşınların kompleks yüklənilməsi;

-        elektron poçt, telefon və teleqraf:

-        sənədlərin, çertyojların, şəkillərin mübadiləsi, nitqin diskret ötürülməsi, telekonferensiya və iclas,

-        bir-birilərindən çox aralı olan kollektivlərin birgə işlərinin icrası,

-        kütləvi informasiya (qəzet və jurnal səhifələrinin ötürülməsi) təminatı,

-        son xəbərlər, siyahısı və iqtisadi xülasələr,

-        maliyə və ticarət əməliyyatlarının icrası.

Hesablama şəbəkələrində terminal arxasındakı istifadəçiyə müxtəlif şəhərlərdən və hətta ölkələrdən olan böyük kollektivlər tərəfindən toplanmış verilənlərdən və biliklərdən istifadə etmək imkanı verən informasiya sistemləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

İş üsuluna görə kompüter şəbəkələri üç sinfə gölünür: kanalın, məlumatın paketin komutasiyası şəbəkələri. Bu məsələlər daha ceniş şəkildə [1] işində şərh edilib.

70-ci illərdən başlayaraq həm ayrı-ayrı tədqiqatçıların, həm də telefon və teleqraf üzrə beynəlxalq məsləhət komitəsi (TTBMK), standartlaşdırma üzrə beynəlxalq təşkilatı (SBT), hesablama maşınları istehsalçılarının Avropa assosiasiyası və s. bu kimi böyük milli və beynəlxalq elmi-texniki assosiasiyaların ən çox diqqət yetirdikləri tədqiqat obyekti olmuşdur. Bu təşkilatlar tərəfindən ərazicə paylanmış EHM şəbəkələrində informasiyanın emalını təşkil etməyə imkan verən vahid standartların yaradılmasına başlanılmışdır. Standartlaşmanın konseptual əsası 70-ci illərin sonunda SBT və TTBMK tərəfindən işlənmiş açıq sistemlərin qarşılıqlı əlaqəsinin etalon modeli (ASQƏEM) olmuşdur. Bütün yaradılan və hazırda fəaliyyət göstərən ərazi EHM şəbəkələrinin əksəriyyəti etalon modeldə verilmiş və şəbəkənin proqram-texniki komplekslərində reallaşdırılan informasiya mübadiləsinin idarə edilməsi protokolları sistemi şəklində həyata keçirilən ideyalara əsaslanır.

Əhatə etdikləri əraziyə görə kompüter şəbəkələri qlobal (kompüterlər arasındakı məsafə onlara yüzlərlə və bəzən minlərlə kilometrlərlə ölçülür) və lokal (1-2 km-lik məsafə üçün nəzərdə tutulan) şəbəkələrə bölünürlər [2,3]

Kompüter şəbəkələri sahəsində problematika o qədər sürətlə inkişaf edir ki, artıq bir çox müstəqil istiqamətlər haqqında danışmaq olar. Bu istiqamətlər əbədiyyatda  kifayət qədər geniş şərh olunmuş müxtəlif təyinatlara, iş rejimləri, istifadə olunan rabitə texnikası və s. xarakterik xüsusiyyətlərə uyğun gəlir. Alimlərin və mütəxəssislərin çox illik zəhməti  ARPANET TOURNET, COMNET, BİTNET, ERNET, EARN, DATAPAC, AUSTRAC. TRANSPAC və s. kimi geniş miqyaslı EHM şəbəkələrinin yaradılmasına gətirib çıxarmışdır. Kompüter şəbəkələri  məntiqi, fiziki və  proqram strukturuna malikdirlər. Bu strukturların qarşılıqlı əlaqəsi kompüter şəbəkələrinin arxitekturasını təyin edir.

Kompüter şəbəkələrində informasiyanın emalı və ötürülməsi prosesi onların  xüsusi qruplara bölünməsini və bu qruplar arasında qarşılıqlı əlaqəyə baxılmasını tələb edir. Nəticə şəbəkənin    məntiqi strukturu alınır, onun elenmentləri məntiqi modullar olur. Bu modullar kompüter şəbəkəsinin işi ilə əlaqəda olan müəyyən məsələləri yerinə yetirirlər. Kompüter şəbəkəsinin məntiqi strukturu üç qrup  məntiqi modullardan ibarətdir:

-        informasiyanın emalı modulları (İEM)

-        qarşılıqlı əlaqə və birləşmə modulları (QƏBM)

-        terminal modullar (TM)

İEM, QƏBM, TM məntiqi modullar çoxluğu uyğun olaraq informasiyanın emalı, terminal və verilənlər mübadiləsi məntiqi altsistemlərini yaradır.

İEM  informasiyanı emal edir və şəbəkənin istifadəçiyə verilə biləcək əsas informasiya hesablama vəsaitlərini təyin edir. İEM–in prinsipial, funksional xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, kompüter şəbəkəsinin istənilən TM  onlardan qeyri-məhdud şəkildə istifadə edə bilər.

TƏBM- TM ilə İEM, həmçinin TM-lərin özləri arasında qarşılıqlı əlaqəni təmin edir.

TM İEM-in vəsaitlərində istifadəçinin  çıxışını təmin edir, həmçinin hesablamaların nəticələrini istifadəçi üçün lazımi formada verir.

Kompüter şəbəkəsində məntiqi modullar xüsusi aparatlarda və yaxud hesablama maşınlarında reallaşdırılır. Bu texniki qurğularda məntiqi modulların optimal yerləşdirilməsi kompüter şəbəkəsinin fiziki strukturunu təyin edir. Fiziki strukturda kompüterlər, fiziki kanallar və zəruri hallarda – verilənlərin ötürülməsi aparatlarına (adapterlər, modemlər və s.) baxılır. Kompüter şəbəkəsi iki tip abunəçi komplekslərinin çoxluğundan ibarətdir: kompüterlərin serveri (KS) və verilənlər mübadiləsinin baza şəbəkəsində  (VMBŞ) vahid sistemdə birləşdirilmiş yerli və ya uzaq terminallar (T).

Kompüterlərin serveri istifadəçiyə informasiyanın emalı xidmətini təqdim edir. Terminallar istifadəçilərin bu xidmətə çıxışını təmin edir. Kompüter şəbəkələrini şərti olaraq iki sinfə bölmək olar: lokal və ərazi. Lokal şəbəkələrdə KS bir bina daxilində yerləşdirilir, bu və ya başqa  tip  ümumi şinlə birləşdirilir və adətən bir təşkilata məxsus olur və ancaq onun maraqları üçün istifadə olunur. Lokal şəbəkələrin əksinə olaraq ərazi şəbəkələri bir-birlərindən xeyli məsafədə yerləşdirilmiş KS-ləri birləşdirir. Ərazi şəbəkələrində KS-lər bir və ya bir neçə təşkilata məxsus ola bilər, ancaq adətən çoxlu təşkilat tərəfindən istifadə olunur.

VMBŞ – kompüter şəbəkəsinin nüvəsidir və şəbəkənin proqram strukturudur. VMBŞ ayrı-ayrı kompüter serveri və terminalları bir tam kimi birləşdirir, şəbəkə protokollarında reallaşdırılan vahid sistem idealogiyası əsasında onların öz aralarında qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir.

Baza şəbəkəsi istənilən kompüter şəbəkəsinin sistem başlanğıcının daşıyıcısıdır. Kompüter şəbəkəsinin proqram strukturunda istifadəçinin informasiya – hesablama işlərini yerinə yetirən iki əsas element var. Bu elementlər istifadəçinin proqramı və bununla qarşılıqlı əlaqədə olan təqdimetməni və seansı idarə edən proqramlardır. Bu üç elementi birlikdə proses adlandırmaq qəbul olunub. Kompüter şəbəkəsinin əsas məsələsi qarşılıqlı təsir edən proseslərin yaradılmasıdır. Bu proseslərin qarşılıqlı təsiri bir-birilərinə informasiya massivlərinin ötürülməsilə həyata keçirilir. Bu cür qarşılıqlı təsir bəzi universal razılaşmalara və protokollara uyğun gəlməlidir. Məsələn, belə protokollar növbəti bölmədə söhbət gedəcək açıq sistemlərin qarşılıqlı əlaqəsi konsepsiyasına əsaslana bilər.

1.2. Açıq sistemlərin qarşılıqlı əlaqələrinin etalon modeli

Qeyd  edək ki, terminallar və kompüterlər arasınla verilənlərin ötürülməsi, iki və bir neçə kompüter arasında əlaqə, kompüterlərdən istifadə etməklə telemetriya, verilənlərin teleemalı texniki olaraq reallaşdırılıb və çoxdan, praktik olaraq kompüterlərin özünün meydana gəlməsi vaxtlarında istifadə olunur. Ancaq müasir kompüter şəbəkələrinin geniş yayılmasını (hətta bunu “qələbə yürüşü” də adlandırmaq olar), şəbəkələrin fəaliyyətinin kifayət qədər ümumi etalon modelinin işlənməsi və beynəlxalq aləmdə qəbul edilməsi ilə əlaqələndirmək lazımdır. Bu model BST və TTBMK tərəfindən şəbəkələri layihələşdirən zaman istifadə üçün məsləhət bilinib. O, açıq sistemlərin qarşılıqlı əlaqəsi modeli (ASQƏ) adlanır. Ədəbiyyatda, bir qayda olaraq bu ada modeli hazırlayan təşkilatlardan birinin adını da birləşdirirlər, yəni “ASQƏ-BSTmodeli”.

İnsan fəaliyyətinin bütün sahələrində standartlaşdırmanın əhəmiyyətini azaltmadan qeyd edək ki, məhz kompüter şəbəkələri sahəsində beynəlxalq standartların qəbulu son dərəcə mühüm rol oynayır.

Məsələ burasındadır ki, heç nə yaradıcılıq axtarışlarını proqram təminatının işlənməsi qədər stimullaşdıra bilməz istedadlı proqramçı həmişə ona verilən spesifikadan bir az kənara çıxmaq, proqramı bir qədər “yaxşılaşdırmaq” imkanı tapır. Ona görə də yalnız  ASQƏ – BST tövsiyələrinə ciddi şəkildə əməl olunması, hazırlanmış proqram məhsullarının çox sərt şəkildə testləşdirilməsi və nəhayət onların beynəlxalq sertifikasiyası müxtəlif sahələr, dövlətlər daxilində və nəticədə bütün planetdə kompüter şəbəkələrini qurmağa imkan vermişdir. Şəbəkələrdə praktik olaraq istənilən sayda kompüterlər və istənilən tip terminallar fəaliyyət göstərə bilər. Bəs ASQƏ-BST modeli nəyin reqlamentini təyin edir? Öz  adına uyğun olaraq o, açıq sistemlərin qarşılıqlı əlaqəsini, yəni rabitə sistemləri vasitəsilə qarşılıqlı əlaqədə olan açıq sistemlər (kompüterlər) arasında informasiya mübadiləsinin kifayət qədər ümumi qaydalarını (proseduralarını) müəyyən edir. Bununla bərabər kompüterlərin və rabitə sistemlərinin texniki həyata keçirilməsi reqlamenti təyin edilmir. Burada yalnız verilənlərin mübadilə prosedurunun reallaşdırılması vacibdir. Açıqlıq sistemi mücərrəd məntiqi obyektlərin (altsistemlərin) N – səviyyəsi iyerarxiyası şəklində göstərilməsini bildirir. Formal olaraq bir sistem daxilində k və k-1 səviyyəli məntiqi obyektlərin qarşılıqlı təsviri (k)(k-1) interfeysi adlanan standart prosedurlarla reallaşdırılır.  İki müxtəlif açıq sistemin eyni, məsələn k-cı səviyyəli məntiqi obyektlərinin qarşılıqlı təsiri verilmiş səviyyənin protokolu adlanan standart prosedurlarla həyata keçirilir. K-cı səviyyəli hər bir obyekt öz fəaliyyəti prosesində (k-1)-ci səviyyənin xidmətindən (servisindən) istifadə edir. Bu mülahizələrə  əsaslanaraq  ASQƏ-BST etalon modeli  qurulmuşdur. Hipotetik açıq sistemin bütün səviyyələrinin protokolları, interfeysləri və xidmətləri təyin olunmuşdur.

ASQƏ-BST modelinə uyğun olaraq şəbəkə hər biri 7 səviyyədən ibarət qarşılıqlı əlaqəli açıq sistemlərin çoxluğundan ibarətdir. (şəkil 1)

Hər bir səviyyənin protokolu spesifik (səviyyəyə uyğun) funksiyanı yerinə yetirir.  ASQƏ etalon modeli yeddi səviyyəsinin hər birinin qısa təsvirini verək.

ASQƏ  arxitekturası ən aşağı səviyyə fiziki rabitə kanalı vasitəsilə birləşmiş istənilən iki qovşağın qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən fiziki səviyyədir. Fiziki kanal – ASQƏ-nin fiziki mühitində iki fiziki obyekt arasında bitlər ardıcıllığını ötürmək üçün yoldur. ASQƏ arxitekturasına uyğun olaraq fiziki səviyyə növbəti qonşu kanal səviyyəsinə uyğun xidmətlərə imkan yaradır, məsələn verilənləri ötürmək üçün kanal səviyyəsinin komponentləri arasında fiziki birləşməni reallaşdırır. Hazırda fiziki səviyyəyə aid BST-də həmçinin TTBMK-da hazırlanmın bəzi standartlar mövcuddur, məsələn verilənlərin ötürülməsi aparatlarında informasiyanın emalı üzrə böyük imkanlara malik olan X.21 fiziki səviyyə protokolu.  X.21 protokolu təkcə fiziki səviyyəni deyil, həmçinin kanal və şəbəkə səviyyələrini əhatə edir.

ASQƏ arxitekturasında ikinci səviyyə bəzi verilənlər blokunun ötürülməsini həyata keçirən kanal səviyyəsidir. Ötürülən verilənlər blokunda səhvləri tapmaq. Həmçinin onları aşkarlıqda sonra verilənləri bərpa etmək üçün, hər bir verilənlər blokunun əvvəlində və sonunda müəyyən sayda idarəedici bitlər yerləşdirilir. Bu məsələni yerinə yetirən protokollar kifayət qədər mürəkkəbdir, belə ki, idarəedici bitlərin özləri ötürülmə səhvlərinə məruz qala bilərlər. Verilənlər bloku (bitlər ardıcıllığı ) idarəedici bitlərlə birlikdə kadr adlanır.

                      Açıq sistem                                    Açıq sistem

                            A                                                      B      

 SHAPE  \* MERGEFORMAT

                                                                                        Şəkil1.

 Kadrların böyüklüyünü nəzərə alaraq, bəzi hallada onlar hissələrlə ötürülür. Rabitə xəttinin o biri sonunda kanal səviyyəsi bu səviyyələrdən tam kadr yaradır. Kanal səviyyəsinin protokolları növbəti qonşu şəbəkə səviyyəsinə səhvlər haqqında məlumat, axının idarə olunması, kanal birləşməsi kimi xidmətlərə imkan yaradır və fiizki və şəbəkə səviyyələri arasında qarşılıqlı əlaqəni təmin edir. Hazırda kanal səviyyəsi üçün BST, TTBMK, İBM firması və s. Tərəfindən işlənmiş bir neçə standartlar mövcuddur, məsələn HDLC, LAPB, SDLS.

ASQƏ arxitekturasında üçüncü səviyyə patek adlanan ötürülən verilənlər blokları axının idarəsini təmin edən şəbəkə səviyyəsidir: şəbəkə vasitəsilə paketləri ötürür  və qəbul edir, sonraki ötürülmə marşurutunu təyin edir.  Paketlərin kommutasiyası rejimində ötürülmə deytaqram və virtual kanal vasitəsilə də həyata keçirilə bilər. Deytaqram  şəbəkələrində hər bir deytaqram mənbəyin və cavab alanın ünvanını özündə saxlayır və hər bir paket cavab ünvanlanana müxtəlif yollara malik ola bilər. Daimi virtual kanal olmadıqda verilənlərin ötürülməsini başlamazdan qabaq mənbədən cavab alacaq ünvana qədər kanalı təşkil etmək lazımdır. Verilənləri ötürdükdən sonra yaradılmış virtual kanalı ləğv etmək lazımdır. Şəbəkə səviyyəsi aşağıdakı xidmətləri verir: şəbəkə birləşməsi, səhvlər haqqında xəbərdarlıq, ayırma axının idarəsi və s. Paketlərin kommutasiyası üzrə ən məşhur standartlardan biri TTBMK-nin hazırladığı  X.25 protokoludur. Bu protokol təkcə  şəbəkə səviyyəsini deyil, həm də fiziki və kanal səviyyəsini özündə saxlayır. X.25 standartı paket kommutasiyası şəbəkəsi vasitəsilə məntiqi olaraq kompüterləri bir-biri ilə birləşdirən virtual kanalların yaradılması, istifadəsi və ləğv edilməsini nəzərdə tutur.

ASQƏ arxitekturasında dördüncü səviyyə qarşılıqlı təsirdə olan tətbiqi proseslər yerləşdirilmiş iki qarşılıqlı təsirdə olan sistemlər arasında informasiyanın etibarlı ötürülməsini təmin edən transport səviyyəsidir. Bu səviyyə seans obyektləri arasında rabitə şəbəkəsi vasitəsilə yuxarıda yerləşən səviyyədən qəbul edilmiş hər hansı verilənlər blokunun ötürülməsini təmin edir. Bu zaman transport səviyyəsi şəbəkənin necə işlədiyini, verilənlər blokunun hansı ölçüdə olduğunu və s. bilir. Bu səviyyə transport birləşmələri, verilənlərin ötürülməsi, transport birləşmələrinin araşdırılması (X.224)  kimi xidmətlərə imkan verir.

ASQƏ arxitekturasında beşinci səviyyə seans yaradılan zaman iki tətbiqi proses arasında qarşılıqlı təsirin idarəsini həyata keçirən seans səviyyəsidir. Bu səviyyə vasitəsilə tətbiqi proses şəbəkədə yerini dəyişə bilər  və ancaq seans  birləşməsi vasitəsilə başqa tətbiqi prosesə çıxış ala bilər, belə ki, proses eyni zamanda bir neçə seans birləşməsini himayə edir. Seans səviyyəsi aşağıdakı xidmətlərə imkan verir: seans birləşməsinin yaradılması, seans birləşməsinin araşdırılması, adi verilənlərin mübadiləsi, qarşılıqlı təsirin idarəsi (X.225).

Altıncı səviyyə – təqdimetmə səviyyəsi- ötürülən informasiyanın sintaksisini təsvir edir və onun tətbiqi səviyyəyə  (X.218) verir. Bu səviyyədə informasiyanı sanksiyası olmayan istifadədən qorumaq üçün onun çevrilmələri də həyata keçirilir, yəni mənbə-qovşaqda kriptoqrafiya və  ünvan-qovşaqda isə dekriptoqrafiya olur. Bundan əlavə ötürülən məlumata elektron imza adlanan – bitlərin qısa ardıcıllığı birləşdirilir ki, bu da ünvan-qovşaqda verilən məlumatın doğurdan da məlumatların mötəbərliyini təmin etmək hüququ olan şəxs tərəfindən göndərildiyini təyin etmək imkanı verir. Müdafiə sistemi «dağıtmaq» üçün, bunu  etmək  istəyən şəxs çox mürəkkəb kombinator məsələni həll etməlidir. Hesab edilir ki, bu məsələ praktik olarq həll edilə bilmir. Ancaq kompüterlərin təkmilləşdirilməsi, xüsusilə də hesablamaların paralelləşdirilməsi imkanları bu məsələni məqbul vaxt ərzində həlli ehtimalını sıfırdan fərqli edir, bu isə öz növbəsində kriptomüdafiə hazırlayanları məcbur edir ki, kriptoqrafiya metodlarını təkmilləşdirsinlər.

ASQƏ arxitekturasında yeddinci səviyyə ötürülən informasiyanın semantikasını təyin edən tətbiqi səviyyədir. Bu səviyyə bilavasitə tətbiqi proseslərlə bağlıdır və tətbiqi proseslər üçün ASQƏ mühitinə çıxışı təmin edir. O açıq sistemlərin qarşılıqlı təsiri üçün zəruri olan, aşağı səviyyədə olmayan bütün funksiyaları özündə saxlayır. Tətbiqi səviyyə aşağıdakı xidmətlərə imkan verir: qarşılıqlı təsiri nəzərdə tutulan proseslərin hazırlığının təyini, səhvlərin aşkara çıxarılması üçün məsuliyyətin razılaşdırılması və verilənlərin tamlığının idarə olunması proseduru.

Beləliklə, yuxarıda deyildiyi kimi, üç aşağı səviyyə kommunikasiya altşəbəkəsinə çıxışı təyin edir və bu alt şəbəkə ilə informasiyanın ötürülməsini təmin edir, beləliklə istənilən tətbiqi proseslərin birgə işi təmin olunur. Üç yuxarı səviyyə tətbiqi proseslərin etibarlı və səmərəli qarşılıqlı təsirini təmin edir. Yuxarıda üçlük ilə üçlük arasında orta olan transport səviyyəsi həm tətbiqi proseslərin tipindən, həm də kommunikasiya alt şəbəkələrinin növündən asılı deyil.

ASQƏ-nin alt aşağı səviyyəsindən  fərqli olaraq əsas funksiyası tətbiqi proseslərin ASQƏ- nin xidmətlərinə çıxışı təmin etmək olan ən yüksək tətbiqi səviyyəni standartlaşdırmaq və yaxud ümumiyyətlə formal təsvir etmək çox çətindir. Bu səviyyənin spesfik xüsusiyyəti ondar ibarətdir ki, ASQƏ-nin tərkibində tətbiqi səviyyənin ancaq müəyyən hissəsi, yəni ancaq proseslər arası qarşılıqlı təsirini təşkili ilə əlaqədar olan funksiyalar daxildir. Onun qalan funksiyaları tətbiqi obyektlərinin geniş spektri ilə xarakterizə olunan tətbiqi proseslərin öz təbiəti ilə əlaqədardır. Göstərilən şərtlər tətbiqi səviyyənin reallaşdırılması protokollarının, həmçinin ASQƏ-nin aşağı səviyyələri ilə interfeysin standartlaşdırılması yolunda əsas çətinlikləridir. Lakin ASQƏ-nin tətbiqi səviyyəsinin BST və TTBMK-nın sənədləri ilə [6,7] reqlament olunan strukturunda iki əsas kateqoriya  servis elementlərinə baxılır – standart və xüsusi və yaxud yeddinci səviyyəsini əhatə edən üç sinif funksiya:

·     ümumi xidmət funksiyaları – istifadəçinin tətbiqi sistemə qoşulma / açıl-ma, istifadə, istifadə etmə hüququnun yoxlanılması, lüğətlərdən istifadə etmə, şəbəkə statistikası və s.

·     ümumi baza funksiyaları – faylların ötürülməsi, fayllardan istifadə, elektron poçt, mətnlərin emalı və s.

·     problem yönümlü funksiyalar – informasiya axtarışı, verilənlər bazasının idarə olunması, müxtəlif təyinatlı sorğuların işlənilməsi və s.

Birinci iki sinif funksiyanı standartlaşdırmaq olar, bunun üzərində BST işləyir. Lakin axırıncı sinif funksiyalar kifayət qədər müxtəlifdir. BST problem assosiasiyalarının istiqamətini təyin etmişdir  ki,  həmin çərçivədə standartlaşdırma aparmaq mümkün olar. Dünyanın bir çox elmi idarələrində müxtəlif tətbiqi təyinatlı şəbəkələrinin administratorunun standartlaşdırılması üzrə tədqiqatlar aparılır.

Kompüter şəbəkələrində paylanmış emalı təmin edən tətbiqi səviyyənin reallaşdırılması vasitələri arasında məsələlər arası mübadilə xüsusi yer tutur. Bu prosesi tamamilə standartlaşdırmaq olmur, çünki, mübadilənin təşkili proseduru həm də mübadilə olunan informasiyanın sematikasından asılıdır. İnkişaf etmiş şəbəkələrin əksəriyyətinin, məsələn SNA, DECNET, NSW (ARPANET), NOVEL, ARCNET, ALİSA + ESTAFETA və s. proqram  təminatı elədir ki, onların tərkibində məsələlər arası mübadiləni  reallaşdıran modullar var. Lakin bu modullarn hamısı tətbiqi proqramçıdan mübadilə olunan informasiyanın sematika və sintaksisini tam bilməyi tələb edir və bu isə standart həlldən çox uzaqdır.

ASQƏ-nin yuxarı səviyyəsinin standartlaşdırılması sahəsində son nailiyyətlərdən İBM firmasinin SAA (System Arlication Architecture) və Microsoft firmasinın İPC (İuterconnection Process  Control) misal göstərmək olar. Birinci – tətbiqi sistemlərin arxitekturası SNA şəbəkəsində RS/2, AS400 və İBM 370 tətbiqi sistemlərinin standartların yaradılması nəzərdə tutulur.

İkinci MS DOS və OS/2 mühiti üçün həmin mənanı kəsb edir. Bu standartların əsas mənası istifadəçinin interfeysinin (tətbiqi proqram və şəbəkə) işlənib-hazırlanmasından ibarətdir: o, intuitiv prinsiplərə əsalanır və asılı olamayan tətbiqi proqramları reallaşdırmaq üçün  nə qədər səmərəli olması sualı açıq qalır.

Paylanmış verilənlər bazasının idarə edilməsinin (tranzaksiya)  bəzi mexanizmləri  üçün standart protokollar həmçinin hazırlanır. Bu protokolların bizim göstərdiyimiz predmetə mövzuca yaxınlığına baxmayaraq onlar təsvir edilməmişdlər, belə ki, burada tranzaksiyaların idarə olunması daha mücərrəd səviyyədə baxılır və standart sintaksis konstruksiyalara bağlanılmır.

ASQƏ-BST modelinin bu qısa təsvirində biz onun lokal (LAN), şəhər (MAN) və regional (WAN) şəbəkələrinə nəzərən reallaşdırılması xüsusiyyətləri üzərində dayanacağıq. Uyğun protokolların reallaşdırılmasındakı fərq, əsasən, üç aşağı səviyyəyə aiddir, dörd yuxarı səviyyə göstərilən tip şəbəkələr üçün invariant olmalıdır. Lakin şəbəkələrin tətbiqi xarakteri özü yuxarı səviyyə protokollarının bu və ya başqa növündən istifadə etməyi tələb edir. Məsələn, MMS protokolu, LAN üçün, EDİ isə WAN üçün xarakterikdir.

ASQƏ-BST modeli daima inkişaf edir və təkmilləşdirilir. Bu birinci növbədə verilənlərin ötürülməsi mexanizmini reallaşdıran aparat vasitələrinin tezliyi və etibarlılığının artırılması ilə əlaqədardır.

WAN şəbəkəsində üçüncü səviyyənin əhəmiyyətini aşağı salan, WAN-ın mərkəzi oblastlarında verilənlərin ötürülməsi prosesini əhəmiyyətli dərəcədə sürətləndirən ikinci səviyyənin protokolu FR (FRAME REALY) geniş yayılmışdır. Asinxron ötürmə modulu (ATM) WAN-ın həmin oblastları üçün yeni sadələşdirilmiş protokollar tətbiq etmək yolu ilə ötürülmə prosesini praktik olaraq iki tərtib sürətləndirilir.

Lakin fikirləşmək lazım deyil ki, ASQƏ-BST modeli buna görə öz mənasını itirir, əksinə, tövsiyyə olunan protokolların abunəçi kompüterlərə  yaxın oblastlarda hər yerdə tətbiqi zəruridir, belə ki, mərkəzi oblastlarda yuxarıda göstərilən cəld protokollar abunəçi kompüterlər üçün «şəffafdır». Bir daha xatırladaq ki, baxdığımız tətbiqi protokollar üçün ASQƏ-BST modelinin bütün yeddi səviyyəsi «şəffafdır».     

PAYLANMIŞ SİSTEMLƏRDƏ İNFORMASİYANIN EMALI

2.1. Paylanmış sistemlər və informasiyanın emalı

Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin informasiya infrastrukturunun əsas kompanentlərindən biri də kompüter şəbəkələridir. Sənaye və ticarət müəssisələri, inzibati  və maliyyə təşkilatları arasında informasiyanın intensiv mübadiləsi səmərəli bazar iqtisadiyyatı və demokratik sosial mexanizmlər üçün zəruridir. Cəmiyyətin geniş şəkildə informasiyalaşdırılması şəraitində kompüter şəbəkələri əsasında verilənlərin emalının paylanmış sistemləri sistemləri və yaxud sadəcə paylanmış sistemlər (PS) yaradılması xüsusi yer tutur. PS dedikdə açıq sistemin tətbiqi səviyyəsi üzərində (kompüterlərdə işləyən operatoru da daxil etməklə) fəaliyyət göstərən  tətbiqi proseslər çoxluğu və bu proseslərin istifadə etdiyi verilənlər bazası başa düşülür. PS yaradıldıqda vəsaitlərdən istifadənin və informasiya mübadiləsinin operativliyi, sistemin tam halında və onun bütün komponentlərinin fəaliyyətinin etibarlığı, informasiya vasitələrinin mötəbərliyinin təmini, texniki vəsaitlərdən istifadəsinin səmərələliyi və s. əsas tələblərdir. Hesablama texnikası və informatikanın inkişafında paylanmış emalın müstəqil istiqamət olmasına baxmayaraq, çox vaxt onun predmet və məsələlərini konseptual olaraq və məzmunca paylanmış verilənlər bazası (PVB), elektron poçt, fayllarla məsafədən iş və s. bu kimi konkret tətbiqlərlə əlaqələndirirlər.

Bu işdə PS-nin aşağıdakı qaydalar (fərziyələr) çoxluğu ilə təsvir oluna bilən modeli qəbul olunmuşdur:

M1. PS S={S_i/i=1,N} qovşaqlar çoxluğunda və istənilən iki qovşağı birləşdirən verilənlərin ötürülməsi sistemindən ibarətdir.

M2. PS-nin qovşaqlarında lokal verilənlər bazasının idarəetmə sistemlərinin (VBİS) nəzarəti altında verilənlər bazası (VB) kimi təşkil olunmuş informasiya saxlanılır və tətbiqi proseslərlə emal olunur.

M3. tətbiqi proseslər bir-biri ilə ancaq məlumatlar mübadiləsi ilə qarşılıqlı təsir edə bilərlər, belə ki, onlar ya informasiyanın məzmunca emalı, ya da ancaq idarə funksiyasını yerinə yetirir.

M4. verilənlərin (məlumatların) ötürülməsi sistemi etibarlıdır, yəni məlumat itmir və öz-özünə yaranmır, bütün qovşaqlar məlumat üçün yararlıdır (açıqdır).

Hər bir tətbiqi proses bu və ya digər VB-nin hansı məntiqi sxemə uyğun gəldiyindən asılı olmayaraq PS-də fəaliyyət göstərən istənilən VB-dən istifadə ebə bilər. Məsələnin həlli prosesində öz aralarında əlaqədar olan VB-lər çoxluğu qovşaqlarda paylanmış VB (PVB) təşkil edir. PS-lər qovşaqlarda fəaliyyət göstərən aparat avadanlıqlarının və əməliyyat sisteminin dəyişməsindən asılı deyil.

Sadəliyinə baxmayaraq baxılan model idarəetmənin  real praktik mühüm PS-lərdə qarşıya çıxan məsələlərə kifayət qədər yaxın çoxlu nəzəri məsələlərini həll etməyə imkan verir. İstifadəçinin coğrafi olaraq harada yerləşməsindən asılı olmayaraq informasiyanın emalının paylanmış sistemlərinin yaradılmasında son məqsəd ayrı-ayrı regionların və hətta bütün dünyanın informasiya və hesablama, həmçinin komunikasiya və təşkilati-texniki vasitələrdən və s. lazım  olan vaxt istifadə etmək imkanının yaradılmasıdır [8,9].

Müasir PS-lərə əsas tələblər aşağıdakılardır:

- yüksək etibarlılıq;

- informasiya vasitələrindən kollektiv istifadə;

- verilənlərin icazəsiz istifadəsindən müdafiə;

- sistemin texniki və informasiya-hesablama vasitələrindən maksimal istifadə;

- sistemə uzaq məsafədən və ani çıxış;

- istifadəçinin sistemə müraciətinin sadəliyi;

- arxitekturanın açıqlığı, yəni genişlənmə və inkişaf imkanları.

PS-də aşağıdakı dörd əsas komponenti ayırmaq olar: rabitə mühiti və ya kommunikasiya şəbəkəsi (KŞ), tətbiqi vasitələr, KŞ ilə tətbiqi vasitələr arasında interfeys funksiyalar bloku və ümumi sistem idarəetməsi və ya sistemin administratoru (SA).

Kommunikasiya şəbəkəsi və ya daha çox işlənən verilənlərin ötürülməsi şəbəkəsi (BÖŞ) istənilən PS-nin əsasını təşkil edir və hazırda kifayət qədər öyrənilmiş sahə hesab edilir. İstənilən tip KŞ-lər üçün əsas funksiyaların ümumi olmasına baxmayaraq, onları aşağıdakı növlərə bölmək olar: ümumi istifadə üçün şəbəkələr, firma şəbəkələri və lokal şəbəkələr. Beynəlxalq əhəmiyyətli texniki sistemlər kimi standartlaşdırma məsələsi KŞ hazırlayanların diqqətini cəlb edir. Hazırda məlum olan KŞ – lərdən aşağıdakı sinifləri ayırmaq olar:

- TTBMK-nın X.25 tövsiyəsi ilə işlənmiş ümumi  istifadə şəbəkələri;

- İEEE seriyalı tövsiyə ilə işlənmiş ETHERNET, ARCNET, PCLAH, ALONA, NETWARE  və s. tipli  lokal şəbəkələr;

- BST, TTBMK I seriyalı tövsiyə ilə işlənilən inteqral xidmətli (İSDN) rəqəmli rabitə şəbəkələri:

- GENERAL MOTORS firmasının tövsiyəsi ilə MAP/TOP sənaye avtomatlaşdırılmış  sistemləri ilə inteqrasiya şəklində istehsal şəbəkələri;

- İBM firmasının System Network Architecture (SNA)  arxitekturalı firma şəbəkələri;

-  Dİdital Network Architecture  (DNA) arxitekturalı firma şəbəkələri.

Başqa firmaların təklif etdikləri şəbəkə arxitekturalarının siyahısını davam etdirmək mümkündür, lakin sadalanan arxitekturalar artıq şəbəkələrin kifayət qədər geniş spekterindən və bu sahədə problemlərin yüksək səviyyədə həllindən xəbər verir. Bir mühüm cəhəti qeyd etmək lazımdır ki, bütün sadalanan şəbəkələr və başqaları ya kompüter şəbəkələrinin reallaşdırılmasının beynəlxalq standartlarına uyğun gəlir, ya da mütəxəssislər şəbəkələrin yaradılmasının əsas tələbinə – ASQƏ-BST etalon modelinə uyğunlaşmağı zəruri hesab edirlər.

PS-lərin yaradılmasının və ya ASQƏ-nin yuxarı səviyyələrinin reallaşdırılmasının  əsas məsələlərindən biri ümumi sistem idarə etməsinin və ya sistemin administratorunun (SA) hazırlanmasıdır. Vəsaitlərin idarə edilməsi və sistemə çıxış istifadəçinin sorğularının reallaşdırılması,  sistemin iş qabiliyyətinin təmini və s. SA-nın əsas funksiyalarıdır. PS-də ümumi sistem idarəetməsi mürəkkəb struktura malikdir və onun layihələşdirilməsi məsələsi, hələ ki, öz tam həllini tapmamışdır.

Mövcud ədəbiyyatın təhlili icra etdiyi funksiyalardan asılı olaraq ümumi sistem idarəetməsinin üç səviyyəli strukturunu ayırmağa imkan verir: ƏS səviyyəsi, BÖŞ səviyyəsi və SA səviyyəsi.

Ənənəvi olaraq ƏS hesablama sisteminin və qurğularının tam idarə edilməsi, sistemə giriş və s. öz üzərinə götürür. Qrafiklərin idarə olunması və məlumatların çatdırılması BÖŞ səviyyəsində həyata keçirilir.

Qalan funksiyalar, xüsusi halda şəbəkə informasiya vasitələrinə və sistemə çıxış, istifadəçinin sorğusunun reallaşdırılması, tətbiqi proseslərin qarşılıqlı təsirinin idarəsi, sistemin fəaliyyətinin etibarlılığının təmini və s. Bu kimi paylanmış emal ilə əlaqədar proseslərin idarə olunması SA səviyyəsində icra olunur.

Son zamanlar verilənlər bazası sistemindən və kompüter şəbəkələrindən intensiv istifadə olunması informasiyanın PVB-də birgə istifadəsinin təmin edən vasitələrin geniş inkişafı zərurətini doğurdu [10,11]. Hesablama gücünün artırılmasının asanlığı, nasazlığa davamlılığın artması, verilənlərin onların istifadəçilərinə yaxınlaşdırmaq imkanları – PVB- nin əsas üstünlüklərindəndir. Eyni zamanda PVB-dən istifadə olunması fəaliyyət üçün PVB-lərin tamlığının və ziddiyyətsizliyinin qorunması, müxtəlif qovşaqlarda yerləşdirilmiş faylların aktuallaşdırılmasının sinxronlaşdırılması və s. kimi xüsusi şərtlərin təmin olunmasını tələb edir.

Kompüter şəbəkələrində PVB-lərin qurulmasına ümumiyyətlə çoxsaylı işlər həsr olunmuşdur və həm nəzəri, həm də praktik planda real nəticələr vardır. PVB-lərin layihələndirilməsi sahəsindəki işlərin müfəssəl xülasəsi [12,13] işlərdə gətirilmişdir. İşlərin təhlili PVB-lərin qurulmasının aşağıdakı fundamental məsələlərini ayırmağa imkan verir: PVB-lərin konseptual,  məntiqi və fiziki layihələndirilməsi; PVB-lərin idarə edilməsi sistemin (PVBİS) layihələndirilməsi [14] paralelliyin idarə edilməsi və PVB-lərin tamlığı və zidiyyətsizliyinin təmini; PVB-lərin keyfiyyətinin təhlili və xarakteristikalarının tədqiqi. VB-nin qurulmasının birinci məsələsi konseptual və məntiqi layihələndirmədir, buna tam xülasəsi [15,16]-də gətirilən çox saylı işlər, monoqrafiyalar həsr olunub. PVB-lərin layihələndirilməsi praktikası göstərir ki, konseptual və məntiqi modellər lokal VB-lər kimi eyni xassələri özündə saxlayır və ədəbiyyatda kifayət səviyyədə əksini tapmışlar (məsələn, [17] ).

PVB-də paralelizmin idarə olunması [18],  tamlığın təmini [19] və ziddiyyətsizlik problemləri nasazlığa davamlılıq məsələləri ilə birlikdə PVB-lərin    layihələndirilməsində xüsusi bölmə təşkil edir. PVB-lərin tamlığının pozulması aşağıdakı hallarda ola bilər: texniki və başqa vasitələr nasaz olduqda,  tranzaksiyaları səhv və kobud üsullarla idarə etdikdə, PVB-nin  topologiyasını uğursuz layihələndirildikdə. Ənənəvi olaraq mütəxəssislərin diqqətini PVB-lərin tamlığı və ziddiyyətsizliyini təmin edən birinci iki halla əlaqəli məsələlər cəlb etmişdir. PVB-lərin tamlığının  pozula bilməsi riskini doğuran və artıran axırıncı iki hal daha az öyrənilmişdir.

PVB- də informasiyanın emalının məzmunundan kənara çıxaraq bu emalın idarə olunmasının bəzi məsələlərinə diqqət yetirək. Bu məsələlər aşağıda verilmişdir. Burada  ümumi halda idarəetmə məsələsinin mahiyyətini başa düşməyə imkan verən PS-lərin sadə təsnifatını gətirək.

PS-lərin idarə olunmasının iki əsas yolu vardır: mərkəzləşdirilmiş və mərkəzləşdirilməmiş.

Mərkəzləşdirilmiş PS elə sistemlərdir ki, burada bir qovşaq (mərkəzi) başqalarına nisbətən daha geniş idarəedici funksiyala malik olur, hətta bəzən PVB-dəki informasiyanın əsas hissəsini özündə saxlayır. Bu idarəetmə məsələsinin həllini asanlaşdırır. Lakin belə sistem mərkəzi qovşaq və onunla birləşən rabitə kanalları sıradan çıxdıqda tamamilə tənəzzülə məhkumdur.

Mərkəzləşdirilməmiş PS-də şəbəkənin bütün qovşaqları eynihüquqludur. Mərkəzləşdirilməmiş sistemdə tətbiqi proseslər əhəmiyyətli dərəcədə bir-birlərindən asılı olmur, yəni koordinasiya üçün tələb olunan qısa vaxt  intervallarını çıxmaqla onların tamamilə paralel icra olunma imkanları təmin olunmuşdur.

 Mərkəzləşdirilməmiş PS-də hər hansı qovşağın sıradan çıxması, bir qayda olaraq sistemin hiss olunmayacaq pisləşməsinə gətirir. Lakin belə sistemdə tətbiqi proseslrin idarəsi xeyli çətin olur.

Mərkəzləşdirilməmiş PS-lərin üstünlükləri (tətbiqi proseslərin paralel icrası, nasazlıqlara dayanıqlıq və s.) ümumi PS-lər çoxluğunda onların xüsusi çəkisini artırır, bu da uyğun olaraq onların idarəsi üzrə nəzəri və praktik işləri stimullaşdırır.

Qısa olaraq tətbiqi PS-lərə, onların potensial üstünlüklərinə və onların reallaşdırılması yolundakı çətinliklərə misallar gətirək.  PS-nin əsas üstünlüyü  ondan ibarətdir ki, informasiya-hesablama vasitələrinə çıxış nöqtəsini bilavasitə son istifadəçiyə, onun iş yerinə, onun yaşayış yerinə və nəhayət həmin anda onun harda yerləşməsindən asılı olamayaraq istənilən yerə yaxınlaşdırır. Bu istifadəçinin psixoloji rahatlığını və ixtiyari praktiki faydalı formada verilmiş istənilən məzmunlu informasiya ilə qarşılıqlı təsirinin operativliyini əhəmiyyətli dərəcədə artırır. Artıq indi bu cür yaxınlaşmanın əhəmiyyətli sosial nəticəsini proqnozlaşdırmaq olar: evdə işləyənlərin faizi artır, poçt, dövri və sorğu nəşri, ticarət, transportda biletlərin satılması kimi servis xidmətləri yüngülləşir. Hər bir növ ödəmələr prosesinin avtomatlaşdırılması imkanları, birinci növbədə bank sahəsində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. PS-lər bazasında bütün ölkəni əhatə edən qeyri-nəğd hesablaşmalar sistemi qurmaq olar. Belə sistem ancaq o vaxt səmərəli işləyəcək ki, ərazinin istənilən nöqtəsində  və günün istənilən vaxtı pul əməliyyatlarını keçirmək  olsun. Bunun üçün informasiyanın autentifikasiyasının pul əməliyyatı aparan şəxsiyyətin səhvsiz tanınmasına təminat verən etibarlı sistem yaradılmalıdır.

Daha sonra PS informasiya resurslarının müəssisə, region, ölkə və qismən beynəlxalq miqyasda inteqrasiya olunmasına imkan verir. Belə inteqrasiya iqtisadiyyatın idarə olunması məsələlərinin həllində xüsusilə vacibdir: idarəedici orqan istənilən detallaşdırma ilə statistikada və dinamikada informasiya ala bilər və beləliklə də ölkədə baş verən sosial iqtisadi proseslərə operativ nəzarət edə bilər. 

Beləliklə PS ölkənin sosial və təsərrüfat mexanizmlərinə üzvü surətdə yazılmağa qabildir. Üzvü dedikdə son istifadəçi tərəfindən heç bir əlavə güc  tələb etməyən, yəni adi iş nizamını pozmadan əl ilə götürülən və ya yarımavtomat komponentlərin avtomatik komponentlərlə təbii əlavəsi (və ya təbii əvəz olunması) başa düşülür. Bu xüsusiyyətlər son istifadəçi üçün təzə komponentlərin obrazlı olaraq «şəffaflığı» kimi xarakterizə olunur. «Şəffaflıq» hesablama texnikasının bir çox komponentlərinə əsas tələblərdən  biridir və bunu etmək heç də həmişə sadə olmur və bu mümkün olduqda o sistemin erqatik xassələrini yaxşılaşdırmaqla ona çəkilən xərci tez çıxarır.

Bir qayda olaraq, böyük texniki (o cümlədən müdafiə) obyektlərin idarə edilməsi sistemləri paylanmış olurlar. Bu, uçan kosmik aparatlar, hərbi dəniz flotunun birləşmələri, nəqliyyat sistemləri, atom reaktorları və s.-dir.

PS-lər seçkilərin gedişində, referendiumlarda, həmçinin adi şəraitdə istənilən vətəndaşdan direktiv orqanlara informasiya göndərmək üçün geniş istifadə oluna bilər. PS protokolları elə hazırlana bilər ki, zəhmətkeşlərin məktubu dəftərxanada «oturmayacaq», lazımi ünvana tam məxfilik rejimində çatacaq. Bu cür PS-lərin cəmiyyətimizin tam demokratlaşdırılmasının xidmətini qiymətləndirmək çətindir.

2.2. Paylanmış sistemlərin problemləri

        PS-lərin yuxarıda sadaladığımız üstünlükləri kifayət qədər çoxlu problemlərin əvvəlcədən həllini tələb edir.

Şəbəkənin kompüterlərindən (qovşaqlardan) birinin nasazlığı meydana çıxdıqda informasiya-hesablama prosesini elə təşkil etmək lazımdır ki, mümkün qədər qısa vaxt ərzində nasaz qovşaq aşkar olunsun və baş vermiş nasazlığın nasaz qovşağın müvəqqəti olaraq şəbəkədən informasiya izolyasiyasına məruz qalana qədər baş vermiş  bütün mümkün mənfi nəticələrini təyin etmək üçün şəbəkənin bütün qalan qovşaqlarına məlumat verilsin. Şəbəkənin nasazlığa davamlılığını təmin etmək üçün  bu ilk  baxışdan təbii görünən hərəkətlər ardıcıllığını reallaşdırmaq çox da  sadə deyil.  Doğurdan da tamamilə eynihüquqlu qovşaqlardan hansının diaqnostlaşdırma, müvəqqəti izolyasiya üzrə işləri, sonra isə nasaz qovşağın «hüququnun bərpası» inisiativini öz üzərinə götürülməsi suallarına cavab vermək o qədər də asan deyil. PVB-də saxlanılan və PS-nin bir qovşağından o birinə ötürülən informasiyanın icazəsiz istifadəsindən ciddi qorumaq zərurəti  olduqda daha mürəkkəb problemlər kompleksi meydana gəlir. Şəbəkələrdə informasiyanın qorunmasının çətinliyi artıq «kompüter cinayətkarlığı» anlayışı adı altında birləşən bir çox problemlər doğurmuşdur. Eyni zamanda dövlətin təbii  reaksiyası kimi «kompüter kriminalistikası» yaranmağa başlayır. Bu sosial hadisənin bəzi xüsusi aspektləri belədir. Burada birinci yerdə məxfi məsələn siyasi, hərbi və iqtisadi informasiyanın kənar şəxslərin ondan icazə olmadan istifadəsinin qorunması problemi durur.

Tətbiqi proqramların özləri iqtisadi şpionajın onun bütün variantlarında obyekti olurlar. Proqramlardan həmçinin iqtisadi sabotajın obyekti kimi danışmaq olar, belə ki, arxalarında hər hansı firma duran tək-tək adamlar öz rəqiblərinin proqramlarını  virus- proqramlarla yoluxdura bilərlər ki, bu da sonuncuya xeyli iqtisadi ziyan gətirir.

Tətbiqi proqramçıların bank sistemlərində məhdud bölmə əməli nəticəsində əmələ gələn kiçik qalıqların atılmasında istifadə olunan proqramlar yaradılması hadisəsi bütün dünyada məşhurdur. Proqramçılar bu qalıqları müntəzəm olaraq öz hesablarına köçürərək  bir neçə il ərzində xeyli məbləğ toplamışdılar. Ümumiyyətlə sərvətləri idarə edən sistemdən icazə olmadan istifadə imkanı ən müxtəlif asan qazanc şəraiti yarada bilər.

Nəhayət, mətbuatda firmaların nadir VB-lərin qəsb edilməsi imkanları və buna əsaslanan iqtisadi və sosial cinayətlər müzakirə olunur. Xarakterik odur ki, tədricən kompüter cinəyətkarlarının real tipi formalaşdırılır, o, bir qayda olaraq, cavan, lakin təcrübəli sistem və ya tətbiqi proqramçıdır.

Lakin sadalanan çətinliklər iyirminci əsrin sonlarında elmi  texniki tərəqqinin ən mühüm nailiyyətlərindən biri olan PS-lərin hər şeyi əhatə edən geniş yayılmasının qarşısını nəinki saxlaya bildi, hətta heç cüzi dərəcədə ləngidə də bilmədi.

Şəbəkə mühitində fəaliyyət göstərən PS-lərin nəzəriyyə və praktikasında əmələ gələn problemlərdən biri də qovşaqdakı proseslərin sinxronlaşdırılmasıdır. Sinxronlaşdırma mexanizmləri  PS-lərin idarə olunması məsələsinin ayrılmaz hissəsidir. Kompüterlərdəki idarəetmə qurğusunun analoqu olan bu mexanizmlər olmadan vahid böyuk məsələni külli halında həll edən PS-nin qovşaqlardakı alt  məsələlər çoxluğunun icrası mümkün deyil. Ümumi yaddaş üzərində fəaliyyət göstərən bir neçə asılı olmayan proseslərin sinxronlaşdırılması ideyası E. Deykstranın işlərindən gəlir (məsələn [20]). Məlum olmuşdur ki, PS-lər spesifikliyinə görə Deykstranın semafor ideyasını bilavasitə  bu sistemlərə genişləndirmək mümkün deyil. Məsələ burasındadır ki, PS-nin müxtəlif qovşaqlarındakı proseslər məlumatları bir-birlərinə qovşaqları öz aralarında birləşdirən kommunikasiya mühiti vasitəsilə ötürür. Bu zaman cavab alan qovşağa məlumatın çatmasının xeyli ləngiməsi mümkündür. Ona görə də göndərilən informasiya köhnələ bilər, yəni bu məlumatı göndərən prosesin vəziyyətini əks etdirməz.

PS-də bu cür proseslərin kifayət qədər çox olduğu və PS-nin qovşaqlarında  prosesorların istənilən vaxt nasaz ola biləcəyini nəzərə alsaq, sinxronlaşdırmanın tamamilə yeni mexanizmləri zəzuridir. Sinxronlaşdırma dedikdə PS-də həm ardıcıl, həm də paralel keçən və öz aralarında hər hansı vəsaitdən istifadə etmək üçün rəqabət aparan proseslərin koqrrekt idarə edilməsinin koordinasiyası kimi başa düşülür. Vəsaitləri ayıran zaman qarşılıqlı ləğv etmə məsələsi  (böhran bölməsi) [21], tranzaksiyaların icrası planının seriallaşdırılmasının təmini [22], bütün bunlar PS-də proseslərin sinxronlaşdırılması probleminin onların əsasında durduğu məsələlərin tam olmayan siyahısıdır.

Sadalanan məsələləri məzmunca aşağıdakı formal məsələyə gətirmək olar: PS-də hadisələr çoxluğunda elə nizamlama funksiyası daxil etməli ki, ona uyğun olaraq PS-də informasiyanın məzmunca emalı keçirilsin.